چه رابطه ای میان عزم و توکل وجود دارد؟

«توكل»در لغت به معنای واگذار كردن كار خویش به دیگری است.[۱] و صاحب نظران در معنای اصطلاحی آن می‌گویند: توكل به خداوند یعنی واگذاری امور به حق و وكیل به معنای حفیظ و نگه‌دارنده و سرپرست می‌باشد.[۲]

این مفهوم در منطق قرآن به معنای اعتماد كردن بر خدا و او را ولی و وكیل خود قرار دادن ، و از حجم مشكلات و انبوه موانع نهراسیدن است، كه این یكی از نشانه‌های ایمان می باشد و از عوامل پیروزی و موفقیت در مبارزه‌ها به شمار می‌آید.[۳]

در واقع  مفهوم «توكل» در آموزه‌های قرآن این نیست كه انسان دست از تلاش و كوشش بردارد و به گوشه‌ی انزوا بخزد و بگوید: تكیه گاه من خداست، بلكه مفهوم «توكل» این است كه انسان علیرغم تلاش و توجه به عوامل طبیعی، هر گاه تمام راه های طبیعی را بسته دید، وحشتی به خود راه ندهد و با اتكاء به لطف پروردگار و استمداد از ذات پاك و قدرت بی‌پایان او ایستادگی به خرج دهد و به جهاد و كوشش پیگیر خود ادامه دهد؛ و آنجا که تمام عوامل طبیعی مهیا بود نیز همه چیز را از خدا ببیند و خود را بی‌نیاز از لطف او نداند چرا كه تمام قدرت‌ها از جانب اوست. بنابراین مقاربت معنای توکل با عزم روشن می شود.

در آیات متعددی از «توكل» سخن به میان آمده است كه با بررسی برخی از این موارد، این ملازمت (بین توکل و عزم) روشن تر می شود.
«شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُتَوَكِّلینَ؛[آل عمران/۱۵۹] در كارها، با آنان مشورت كن! اما هنگامى كه تصمیم گرفتى، (قاطع باش! و) بر خدا توكل كن! زیرا خداوند متوكلان را دوست دارد.»
در این آیه خداوند، پیامبر خود را بعد از مشورت كردن با اصحاب و مصمم شدن بر انجام آن، مأمور به توكل و اعتماد بر خداوند می‌كند. که عالم غیب و شهود یک جا و با یک نظر دیده می شود و از احولی و تک چشمی در دیدن تنها یکی از این دو عالم پرهیز داده می شود.

همچنین باید توجه داشت که توکل نشان دهنده توافق دو عالم غیب و شهود است:
«فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّكَ عَلَى الْحَقِّ الْمُبینِ؛[نمل/۷۹] پس بر خدا توكّل كن، كه تو بر حقّ آشكار هستى!»
این آیه نشان می دهد که  توكل بر خداوند تنها در مسیر حق، دارای معنا و ثمر بخش است. این معنا از تعلیل «انك علی الحق» استفاده شده است. همچنان که نشان می دهد  توكل بر خداوند، رها كننده‌ی انسان از تنگنای توطئه‌های دشمنان حق می‌باشد.۵ که این برداشت با توجه به سیاق آیات است كه بیان كننده‌ی ارتباط این آیه و آیات قبل می‌باشد به ویژه آیه‌ی «و لاتكن فی ضیق مما یمكرون... فتوكل علی الله»

منابع جهت مطالعه بیشتر:
۱. توكل، روحانی‌نژاد.
۲. اسلام و بهداشت روان، مجموعه مقالات همایش نقش دین در بهداشت روان، نشر معارف.
۳. تفسیر نمونه، ذیل آیات مربوطه.

[۱]. لسان العرب، ابن منظور، ج ۱۱، ص ۷۳۶ و ۷۴۳.
[۲]. التبیان، شیخ طوسی، ج ۳، ص ۳۲ و ۵۲.
[۳]. تفسیر نمونه، آیت الله مكارم شیرازی، ج ۱۵، ص ۵۴۱، دار الكتب الاسلامیه، تهران.