تقویت حافظه
پرسش:
چطور می‌توانیم از قرآن برای افزایش حافظه و همچنین قابلیت‌های ذهن بهره‌مند شویم؟
پاسخ:
علاوه بر نکاتی که در پزشکی برای تقویت حافظه و رفع فراموشی بیان شده در آموزه‌های دینی نیز توصیه‌هایی در این زمینه وارد شده است که در بخش نخست به مهمترین توصیه‌هایی که مشتمل بر سوره‌ها و آیات قرآن است، اشاره می‌شود و در بخش دوم به توصیه‌هایی که در روایات اسلامی به آن اشاره شده است، می‌پردازیم.
بخش نخست
۱. خواندن سوره‌های «یاسین» و «فتح»؛(۱)
۲. تلاوت قرآن؛(۲)
۳. خواندن «آیه الکرسی»(۳) و مداومت بر آن خصوصاً پس از نمازهای روزانه؛(۴)
مرحوم آیت الله كشمیری می‌فرماید: خواندن «آیه الکرسی» روزی ۲۱ مرتبه برای تقویت حافظه نافع است.(۵)
۴. بعضی از بزرگان گفته‌اند كه زیاد خواندن آیه «سَنُقْرِئُكَ فَلا تَنْسی»(۶) برای رفع فراموشی مؤثر و مجرّب است؛(۷)
۵. برای کسی که زیاد فراموشی به او دست می‌دهد، مواظبت بر خواندن آیه: «رَبَّنا لا تُؤاخِذْنا إِنْ نَسِینا أَوْ أَخْطَأْنا رَبَّنا وَ لا تَحْمِلْ عَلَینا إِصْراً كَما حَمَلْتَهُ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِنا رَبَّنا وَ لا تُحَمِّلْنا ما لا طاقَةَ لَنا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنا وَ ارْحَمْنا أَنْتَ مَوْلانا فَانْصُرْنا عَلَی الْقَوْمِ الْكافِرِین»(۸) مفید است.(۹)
۶. حفظ قرآن تأثیر شگرفی در قدرت حافظه ایجاد خواهد کرد.
بخش دوم
در روایات اسلامی نیز برای تقویت حافظه نکاتی برای تقویت حافظه و رفع فراموشی ذکر شده است که به برخی از آنها اشاره می‌شود:
۱. خواندن دعایی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به حضرت علی (علیه‌السلام) برای تقویت حافظه تعلیم نمود: «سُبْحَانَ مَنْ لَا یَعْتَدِی عَلَی أَهْلِ مَمْلَكَتِهِ سُبْحَانَ مَنْ لَا یَأْخُذُ أَهْلَ الْأَرْضِ بِأَلْوَانِ الْعَذَابِ سُبْحَانَ الرَّءُوفِ الرَّحِیمِ اللَّهُمَّ اجْعَلْ لِی فِی قَلْبِی نُوراً وَ بَصَراً وَ فَهْماً وَ عِلْماً إِنَّكَ عَلی كُلِّ شَی‌ءٍ قَدِیر.»(۱۰)
۲. خواب قیلوله. شخصی به پیامبر اعظم (صلی الله علیه و آله) عرض كرد: من حافظه خوبی داشتم و اكنون فراموشی بر من غالب شده. حضرت در پاسخ فرمود: «آیا خواب قیلوله می‌كردی و آن را ترك كرده‌ای؟ گفت بلی، فرمود: باز خواب قیلوله بكن تا آنچه فراموش کرده‌ای به حافظه‌ات برگردد.»(۱۱)
خواب قیلوله پیش از ظهر است و بعد از نماز ظهر تا عصر و خواب بعد از ظهر حماقت است و خواب قیلوله نعمت است چنان كه
امام باقر (علیه‌السلام) نیز می‌فرماید: «النَّوْمُ أَوَّلَ النَّهَارِ خُرْقٌ وَ الْقَائِلَةُ نِعْمَةٌ وَ النَّوْمُ بَعْدَ الْعَصْرِ حُمْقٌ وَ النَّوْمُ بَینَ الْعِشَاءَینِ یحْرِمُ الرِّزْق»؛(۱۲) «خواب اول روز جهالت است؛ خواب نیمروز [قیلوله] نعمت است؛ خواب پس از عصر حماقت است؛ خواب میان نماز مغرب و عشا مانع روزی می‌شود.»
۳. امام صادق (علیه‌السلام) به کسی که چیزی را فراموش کرده بود، فرمود: دستت را بر پیشانی بگذار و این دعا را بخوان: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُكَ یا مُذَكِّرَ الْخَیرِ وَ فَاعِلَهُ وَ الْآمِرَ بِهِ أَنْ تُصَلِّی عَلَی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ تَذْكُرَنِی مَا أَنْسَانِیهِ الشَّیطَانُ الرَّجِیم»(۱۳)
۴. مداومت بر خواندن دعای: «یا حَیُّ یا قَیّومُ فَلَایَفُوتُ شَیئاً عِلْمُهُ وَ لَایَؤودُه» بعد از نماز صبح قبل از این که تکلم نماید.(۱۴)
در روایات اهلبیت (علیهم السلام) به موارد دیگری مثل نوع تغذیه و خوردن برخی مواد غذایی از قبیل: مویز، عسل، عدس، کرفس، بِه، گوشت نزدیک گردن، زنجبیل، کندر و... برای تقویت حافظه اشاره شده است که به خاطر اطاله کلام و این که شاید مورد سؤال شما نبوده باشد از ذکر تفصیلی آن خودداری می‌کنیم.
برای افزایش تمرکز در آیات قرآن و روایات چیزی نیافتیم، اما از آیت الله بهجت (ره) پرسیدند: چه كنیم تا تمركز فكر پیدا كنیم؟ فرمودند: اذكاری مثل «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ» را زیاد بگویید.(۱۵)
نکته مهم
آنچه در مورد تقویت حافظه از کتب روایی و ادعیه بیان شده است، علت تامه تقویت حافظه محسوب نمی‌شود؛ چرا که راهکارهای دیگری هم در این خصوص وجود دارد. ضمن این که بعضی از عوامل مربوط به حافظه در اختیار انسان نیست و مربوط به عوامل ژنتیکی و وراثتی است. به عبارت دیگر، حافظه و استعداد هر انسانی برآیندی از عوامل متعدد وراثتی و محیطی است که بعضی از این عوامل در اختیار اوست و بعضی از اختیار انسان خارج است بنابراین، هرگز نباید توقع داشت که با انجام راهکارهایی که ما برخی از آنها را ذکر کردیم، معجزه شود و ناگهان حافظه انسان افزایش چشمگیری یابد و یا در صورت عدم تأثیر، اعتقاد فرد نسبت به توصیه‌هایی که از معصومین صادر شده کم شود.
گاهی هم مشکل ضعف حافظه نیست، بلکه افراد به خاطر مشغله فکری و داشتن برخی دل مشغولیت‌ها و بر عهده داشتن کارهای متعدد عملاً دچار استرس و اضطراب می‌گردند و در نتیجه آن، قدرت تمرکز آنان مختل می‌شود در صورتی که اگر آنها از پرداختن به کارهای متعدد در یک مقطع زمانی بپرهیزند و یا از مشغله‌های خود بکاهند، تمرکز و حافظه آنان از کارآمدی بیشتری برخوردار خواهد بود.
پی نوشت‌ها:
۱. ر.ک: حیدری، احمد، فضایل و خواص سوره‌ها و آیه‌های قرآن، قم: حضور، ۱۳۸۶.
۲. مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی، بحارالأنوار، بیروت:دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۵۹، ص۲۷۲.
۳. سوره بقره، آیات ۲۵۵-۲۵۷.
۴. ر.ک: کاظمی خوانساری، ابراهیم، ذکرهای شگفت عارفان: کلید گشایش مشکلات دنیوی و سلوکی، قم: عطر یاس، ۱۳۸۸.
۵. همان.
۶. سوره اعلی، آیه ۶.
۷. جمعی از مترجمان، ترجمه مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: فراهانی،۱۳۶۰؛ ر.ک: اسلامجو، حامد، پرسش‌های شما و پاسخ‌های آیت الله بهجت (ورق‌های آسمانی)، قم: آخرین وصی، ۱۳۸۸، ج۲۷، ص۲۴.
۸. سوره بقره، آیه ۲۸۶.
۹. كفعمی، ابراهیم بن علی عاملی‌المصباح للكفعمی(جنة الأمان الواقیة)، قم:دار الرضی(زاهدی)، ۱۴۰۵ق، ج۱۹۹.
۱۰. ر.ک: قمی، شیخ عباس، کلیات مفاتیح الجنان، ترجمه: مهدی الهی قمشه ای، تعقیبات مشترک، قم: آیین دانش، ۱۳۹۰.
۱۱. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت علیهم السلام، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۵۰۱.
۱۲. شیخ صدوق، ابن بابویه، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۵۰۲.
۱۳. طبرسی، حسن بن فضل، مكارم الأخلاق، قم: شریف رضی، ۱۴۱۲ق، ص۳۵۶.
۱۴. شبّر، عبدالله، طب الأئمة علیهم السلام(للشبّر)، بیروت:دار الإرشاد، ۱۴۲۸ق، ص۲۷۷.
۱۵. ر.ک: اسلامجو، حامد، پرسش‌های شما و پاسخ‌های آیت الله بهجت (ورق‌های آسمانی)، قم: آخرین وصی، ۱۳۸۸.
نظرات