ارتباط ارتداد و آیه«لا اکراه فی الدین»

پرسش:

اگر قرآن کلام الهی است و اختلاف و تناقضی در آن نیست، چرا بین آیات ارتداد و عدم مقبولیت دینی غیر از اسلام و بین آیاتی مانند «لا اکراه فی الدین» و « الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ...» ناسازگاری وجود دارد؟

 

پاسخ:

قرآن کریم، کامل ترین و آخرین کتاب آسمانی است که برای هدایت و راهنمایی انسان به سوی سعادت و کمال، فرستاد شده و تعالیم و معارف ارزشمندش، تا قیامت و برای همه انسان ها، کاربردی، آموزنده و هدایتگر است. در این بین برخی از روی ناآگاهی یا غرض ورزی، شبهه تعارض و ناسازگاری بین آیات را القاء می کنند، از جمله، تقابل انداختن بین آیات محکومیت ارتداد و بین آیاتی که می گوید در دین اکراه و اجبار نیست و یا توصیه می کند سخن و کلام دیگران را بشنوید و بهترین ها را انتخاب کنید.

در ادامه و با شناخت و آگاهی صحیح از منظور این آیات، روشن می شود بین این آیات هیچ تعارض و ناسازگاری  نیست و همه در یک راستا و یک مسیر، در راه رشد و تعالی انسان هستند.

ـ ممنوعیت دعوت اجباری

«در قبول دین، اکراهى نیست، (زیرا) راه درست از راه انحرافى، روشن شده است»(۱)؛ در این آیه شریفه دین اجبارى نفى شده، چون دین عبارت است از یک سلسله معارف علمى که معارفى عملى به دنبال دارد و جامع همه آن معارف را «اعتقادات» می گویند و اعتقاد و ایمان هم از امور قلبى است که اکراه و اجبار در آن راه ندارد.(۲)

از طرفی پس از بيان آن همه دلايل روشن و استدلال ‏هاى منطقى و معجزات آشكارى كه پيامبران آورده‏ اند، نيازى به تحميل دين نيست؛ چرا كه راه رشد و هدايت از راه انحراف جدا و آشكار شده‏ و هر كس مى‏ تواند راه خود را انتخاب كند

البته این نکته نیز قابل توجه است که اكراه و اجبار در اصل پذيرش و ورود به دين نيست، ولى هرگاه كسى دينى را پذيرفت، لوازم و احكام آن را نيز پذيرفته است و بايد به آن ها ملتزم باشد. پس اگر كسى اسلام را پذيرفت، بايد احكام شخصى و اجتماعى آن را رعايت كند و به اعمال علنى خلاف قانون، مثل شراب‏ خوارى و سرقت و... اقدام نكند؛ چرا كه در اسلام ممنوع است.(۳)

مطلب دیگر؛

معنای «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ» این نیست که انسان می تواند هیچ دینی نداشته باشد و بی دینی را انتخاب کند، خیر؛ ادیان الهی برای راهنمایی انسان به سوی سعادت و کمال فرستاده شده اند و انسان بدون دین، نمی تواند به آن کمال معنوی مورد نظر شارع برسد. ازاینرو در عین اجباری نبودن ورود و دعوت به دین؛ خداوند متعال هیچ آیینی به غیر از تسلیم بودن در برابر پروردگار را نمی پذیرد‏.(۴)

در این بین، آیین اسلام، آخرین و کامل ترین ادیان الهی است که پس از آن، دیگر دینی نمی آید و با آمدن آن هم، سایر ادیان سابق، منسوخ شده و مدت آن ها تمام شده است.

برخی از مفسران نیز در تفسیر آیه ۸۵ آل عمران، به استناد قرائن و شواهد، گفته اند مانعى ندارد واژه «اسلام» را در اين‏ جا به معناى اسلام اصطلاحى (يعنى دين اسلام) بدانيم؛ لذا از آيه استفاده مى ‏شود كه «اسلام» تنها دين مورد قبول خدا در عصر حاضر است و از اين روست كه دين اسلام را ناسخ اديان قبل‏ دانسته ‏اند.(۵)

ـ آزاداندیشی در اسلام

«همان كسانى كه سخنان را مى ‏شنوند و از نيكوترين آن ها پيروى مى ‏كنند؛ آنان كسانى هستند كه خدا هدايتشان كرده، و آن ها خردمندانند.»(۶)

در تبیین این آیه شریفه آمده: برخى مكاتب و مذاهب پيروان خود را از شنيدن سخنان مخالفان منع مى ‏كنند؛ چرا كه منطق قوى ندارند و مى ‏ترسند كه منطق ديگران بر پيروانشان غلبه كند، اما اسلام در اين مورد به سياست درهاى باز و آزادانديشى روى آورده است و به مسلمانان گوشزد مى ‏كند كه از شنيدن سخنان ديگران وحشت نداشته باشند، ولى آن ها را چشم بسته نپذيرند، بلكه تفكر كنند و بهترين سخنان را انتخاب كنند.

اسلام به كسانى بشارت مى‏ دهد كه گفتارها را مى ‏شنوند و خوب ترين آن ها را بر مى ‏گزينند. اصولا مكتبى كه داراى منطق نيرومندى است دليلى ندارد كه از گفته ‏هاى ديگران وحشت داشته باشد و از طرح مسائل آن ها هراس به خود راه دهد؛ آن هایی بايد بترسند كه ضعيف و بى ‏منطق هستند.

اين آيه در عين حال چشم و گوش بسته ‏هايى را كه هر سخنى را بى ‏قيد و شرط و بدون تحقيق و بررسى مى ‏پذيرند، از صف اولو الالباب و هدايت يافتگان، بيرون مى ‏شمرد و اين دو وصف را مخصوص كسانى مى‏ داند كه نه گرفتار افراط تسليم‏ بى‏ قيد و شرطند و نه تفريط تعصب هاى خشک و جاهلانه.(۷)

ـ روی گرداندن از آیین الهی

در قرآن کریم تنها به مذمت شديد ارتداد و وعده عذاب عظيم الهى نسبت به مرتدان اشاره شده و از چگونگى كيفر دنيوى آن ها سخنی به ميان نیامده است؛ آيه ۲۱۷ سوره بقره و ۱۰۶ سوره‏ نحل و آیات ۸۶ تا ۹۰ سوره آل عمران و... از جمله این آیات هستند.

لازم به ذکر است که اسلام در مورد آنان كه اسلام را نپذيرفته اند، سخت گيرى نكرده است؛ ولى در مورد كسانى كه اسلام را بپذيرند و سپس عدول كنند فوق العاده سخت گير است؛ چرا كه اين عمل موجب تزلزل جامعه اسلامى مى گردد و يک نوع قيام بر ضد حكومت اسلامى است و غالبا دليل بر سوء نيت است؛ لذا اسلام قوانين سخت گيرانه ای در مورد مرتد وضع كرده است. شبيه اين قانون سخت گيرانه، در بسيارى از كشورهاى شرق و غرب وجود دارد.(۸)

قابل توجه این که دشمن همیشه و از هر فرصتی برای توطئه و ضربه زدن به دین الهی، کمال سوء استفاده را می برد، و این تازگی ندارد؛ در قرآن کریم از گروهى سخن گفته شده كه به عنوان يک توطئه حساب شده، ابتدا اظهار اسلام كردند سپس به عنوان اين كه چيز قابل ملاحظه ‏اى در اسلام نيافتند، كنار رفتند و بيزارى جستند، و هدف آن ها اين بود كه به اين وسيله، تزلزل در ايمان مؤمنان ايجاد كنند؛ قرآن کریم در این باره می فرماید: «و جمعى از اهل كتاب (از يهود) گفتند: (برويد در ظاهر) به آن چه بر مؤمنان نازل شده، در آغاز روز ايمان بياوريد و در پايان روز، كافر شويد (و باز گرديد)! شايد آن ها (از آيين خود) بازگردند.»(۹)

بله؛ كسانى كه در حال تحقيق باشند، مشمول حكم مرتد نيستند؛ حتى اگر نتيجه تحقيق آن ها بازگشت از اسلام و گرايش به آيين ديگرى باشد؛ مشروط بر اين كه سخنى برخلاف اسلام نگويند، كسى با آن ها كارى ندارد و از مجازات ها معاف اند.(۱۰)

ـ عدم تعارض و ناسازگاری بین آیات قرآن

همان طور که قرآن کریم از نشانه های معجزه و الهی بودنش، به عدم اختلاف و نبود ناسازگاری بین آیات اشاره می کند(۱۱)، این جا نیز هیچ ناسازگاری و ناهمخوانی بین آیات دیده نمی شود و همه در یک راستا هستند؛ زیرا:

در آیه «لا إِکْراه»، اجبار و اکراه تکوینی نفی شده(۱۲) اما این بدین معنا نیست که از جهت تشریعی نیز کسی را مکلّف به دینداری و مسلمان شدن نکند، زیرا هدف از خلقت انسان و جن چیزی جز عبودیت آن ها نیست(۱۳) و این عبودیت تنها با پذیرش دین الهی محقّق می شود.

از طرفی در هر زمان، یک دین حق وجود دارد و با آمدن آیین اسلام ـ که آخرین و کامل ترین ادیان الهی است ـ سایر ادیان، منقضی شده و اکنون تنها دین و آیین معتبر، دین اسلام است.

با توجه به آیه شریفه «الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ...» نیز راه تحقیق و مطالعه در این راستا بر همگان باز است؛ در این زمینه، شناخت و تحقیق در موضوع اسلام نیز نه تنها هیچ منعی ندارد بلکه بسیار ارزشمند است و توصیه می شود.

از طرفی آیین اسلام، به حقانیت خود، باور قطعی و کامل دارد و می داند هر کسی بدون پیش فرض ذهنی و بدون تعصب و غرض ورزی، اگر با نگاه محققانه و برای شناخت اسلام، به مطالعه و کنکاش در این زمینه بپردازد و تعالیم و ارزش های دینی را از سرچشمه زلال و پاکش (یعنی قرآن کریم و ائمه معصومین علیهم السلام) بچشد، هر چه پیش می رود، حقانیت اسلام بیش از پیش بر او اثبات خواهد شد.

آیاتی هم که در مقابل ارتداد و خروج از دین، سخت گیری کرده و مذمت شدید دارند؛ بدین جهت است که غالب این موارد به جهت غرض ورزی و ضربه زدن به دین الهی و سست کردن پایه های دینداری و باورهای مسلمانان و تازه واردین به دین اسلام است؛ و الا اگر واقعا کسی محققانه و عالمانه در این زمینه شناخت دین، تلاش کرده ولی به حقانیت اسلام نرسیده باشد، تا مادامی که به تبلیغ و ترویج افکار و نظرات خود، اقدام نکرده باشد، کسی با او کاری ندارد.

 

نتیجه

بین آیات قرآن کریم هیچ تعارض و ناسازگاری نیست، زیرا:

۱. ورود و دعوت به دین، اجباری نیست؛ نه این که مجاز هستیم بی دین بمانیم.

۲. در اصل ورود و پذيرش دين، اکراه و اجبار نيست، ولى هرگاه كسى دينى را پذيرفت، لوازم و احكام آن را نيز پذيرفته است و بايد به آن ها ملتزم باشد

۳. در هر زمان تنها یک دین حق است و با آمدن اسلام، تنها دین حق، دین اسلام است.

۴. دین، عامل اصلی هدایت انسان به سوی کمال و سعادت واقعی است. هر عملی که دین و اعتقادات دینی را تضعیف یا تحریف کند، بزرگ ترین جرم است و مجازات سنگین دارد، زیرا بزرگ ترین عامل سعادت و خوشبختی دنیا و آخرت انسان را تخریب می ‌کند.

۵. تحقیق و مطالعه در باره ادیان الهی، به ویژه دین اسلام، برای داشتن انتخابی عالمانه و آگاهانه، نه تنها منعی ندارد بلکه بر اساس آموزه های دین اسلام، بسیار هم توصیه و تشویق شده است.

۶. تغییر دین به تنهایی، مجازاتی ندارد و آیات محکومیت ارتداد، شامل هر کسی نمی شود بلکه فقط کسی را شامل می شود که بخواهد بر علیه نظام و جامعه اسلامی توطئه کرده و به تبلیغ بر ضد دین اقدام نماید.

 

پی نوشت ها:

۱. «لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ...» سوره بقره، آیه ۲۵۶.

۲. ر.ک: طبابایی، محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، مترجم: سید محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفتر انشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۷۴ش، ج‏۲، ص۵۲۴-۵۲۵.

۳. رضایی اصفهانی، تفسير قرآن مهر، قم، پژوهشهای تفسیر و علوم قرآن، ۱۳۸۷ش، چاپ اول، ج‏۲، ص۲۷۴.

۴. سوره آل عمران، آیه ۸۵.

۵. تفسير قرآن مهر، پیشین، ج‏۳، ص۱۷۰.

۶. «الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ‏ أُولئِكَ الَّذينَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْباب‏» سوره زمر، آیه ۱۸.

۷. ر.ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسير نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۱ش، چاپ دهم، ج‏۱۹، ص۴۱۶؛ ر.ک: تفسير قرآن مهر، پیشین، ج‏۱۸، ص۵۲.

۸. ر.ک: مکارم شیرازی، پيام قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ۱۳۷۶ش، چاپ نهم، ج‏۱۰، ص۱۷۵-۱۷۷.

۹. «وَ قالَتْ طائِفَةٌ مِنْ أَهْلِ الْكِتابِ آمِنُوا بِالَّذي أُنْزِلَ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَجْهَ النَّهارِ وَ اكْفُرُوا آخِرَهُ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُون‏» سوره آل عمران، آیه ۷۲.

۱۰. پيام قرآن، پیشین، ج‏۱۰، ص۱۷۷.

۱۱. سوره نساء، آیه ۸۲.

۱۲. ر.ک: المیزان فی تفسیر القرآن، پیشین، ج۲، ص۵۲۴.

۱۳. سوره ذاریات، آیه ۵۶.

 

نظرات