جمع ‏آوری و تدوین قرآن از چه زمانی میباشد؟

درباره زمان جمع ‏آوری و تدوین قرآن میان محققان علوم قرآنی سه دیدگاه به چشم می‏خورد:

دیدگاه اول: تدوین قرآن به بعد از رحلت رسول الله(ص) بر می‏گردد. دلایل پیروان این دیدگاه چنین است:
الف ـ امكان تدوین قرآن به لحاظ پراكندگی نزول وحی وجود نداشت.
ب ـ روایاتی هم این نظر را تأیید می‏كند. مثل: رسول الله(ص) در حالی رحلت نمود كه قرآن در چیزی نگاشته نشده بود.[۱]

دیدگاه دوم: تدوین قرآن به همین صورت فعلی (ترتیب آیه ‏ها و سوره ‏ها) در عهد رسول الله(ص) انجام گرفته است. این گروه نیز برای مدعای خود ادلّه ذیل را اقامه می‏كنند:
الف ـ مصونیت قرآن از خطر تحریف بدون تدوین در زمان آن حضرت امكان‏پذیر نیست. چون غیر از حضرت كسی به طور كامل به خصوصیات قرآن آگاه نیست.
ب ـ تحدی از جانب قرآن، اقتضا می‏كند آیه ‏ها و سوره ‏ها تنظیم و به شكل خاصّی در بیایند.
ج ـ روایاتی كه دلالت دارند عده ‏ای در زمان رسول الله مشغول این كار بوده ‏اند.
از شعبی نقل شده است كه: شش نفر از انصار، قرآن را در عهد رسول رسول الله جمع كردند: ابی بن كعب، زید بنثابت، معاذ بن جبل، ابو درداء، سعید بن عبید، و ابو زید.

دیدگاه سوم: معتقد است كه برای قرآن سه مرحله جمع‏ آوری شكل گرفته است:
مرحله اول: عبارتست از نظم و چینش آیه‏ ها در كنار یكدیگر كه شكل‏ گیری سوره ‏ها را در پی دارد. این كار در زمان پیامبر(ص) صورت گرفت.
مرحله دوم: عبارت از جمع نمودن مصحف‏ های پراكنده در یكجا و تهیه جلد برای آنها، كه در زمان ابوبكر انجام شد.
مرحله سوم: عبارت از جمع ‏آوری تمام قرآن های نویسندگان وحی برای نگارش یك قرآن به عنوان الگو و ایجاد وحدت قرائت در آن. این مرحله هم در زمان عثمان صورت گرفته است. طرفداران دیدگاه سوم برای مدعای خود ادله ‏ای را ذكر نموده ‏اند كه در كتب مربوط به علوم قرانی به تفصیل آمده است.

بنابراین عده ‏ای از علما به تدوین و جمع ‏آوری در زمان رسول الله معتقدند و سه مرحله ‏ای بودن و یا تدوین در زمان خلفاء را هم به طور كلی رد می‏كنند. از جمله آیة‏الله خویی در ترجمه البیان،ج ۱، ص ۳۴۶ و آیة‏الله حسن زاده در فصل الخطاب، ص ۴۶ و دكتر صبحی صالح در مباحث فی علوم القرآن، ص ۷۳ و... .

مرحوم آیت‏ الله خویی در ترجیح دیدگاه خود امور ذیل را مطرح فرموده است:
۱ـ میان خود احادیث دلالت كننده بر جمع قرآن در غیر زمان پیامبر تناقض وجود دارد. در برخی نام ابوبكر و در برخی دیگر عمر و در برخی هم عثمان ذكر شده است.
۲ـ این احادیث با احادیث دلالت كننده بر جمع قرآن در زمان پیامبر تعارض دارد.
۳ـ احادیث فوق با حكم عقل به وجوب اهتمام پیامبر در امر جمع و ضبط قرآن مخالف می‏باشد.
۵ـ روایات فوق با اجماع مسلمانان مبنی بر ثبوت قرآن با تواتر هم مخالفت دارد.
۶ـ جمع متأخر، طبعا نمی ‏تواند شبهه تحریف قرآن را به طور كامل از بین ببرد.

[۱]. بحارالانوار، ج ۹۲، ص ۹۷.