منظور از اینکه می گویند انسان از باقیمانده گل اهل بیت آفریده شده است چیست؟

منظور از احادیث با این مضمون این است که شیعیان، از جنس اهل بیت هستند. یعنی با رفتار خود، خود را با اهل بیت هم سنخ می کنند. البته احادیث طینت بحث زیادی بر انگیخته و عده ای گمان کرده اند که معنی حدیث، جبر افراد است در حالیکه اختیار انسان قابل انکار نیست و اگر هم امتیازی از طرف خداودن برای کسی در نظر گرفته شود، بر اساس علم پیشین به انتخاب و تصمیم خود او بوده است.

مفهوم‌شناسی طینت

طینت از ماده طین، به معنای گل، مشتق شده است. طینت بر وزن فِعله است که در صرف عربی، برای بیان حالت و نوع کار یا صفتی به کار می‌رود، مانند واژه فطرت که دلالت بر نوع خاصی از خلقت دارد. طینت به معنای سرشت خاص دارای ویژگی‌های خاصی است. (مجمع البحرین، ج ۳، ص ۴۳۸)
سرشت انسان را بدین دلیل طینت می‌گویند که ماده اولیه آفرینش انسان نخستین از گل بوده است و نطفه هر انسانی هم از انواع مواد موجود در خاک تشکیل می‌شود. چنانچه خدای متعال می‌فرماید: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسانَ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ طِینٍ؛ هر آینه ما انسان را از گل خالص آفریدیم.» (مومنون/۱۲)

در اصطلاح دینی، به حقیقت، خمیره، سرشت و طبع خلقت انسان، طینت گفته می‌شود.
گل مبدا خلقت مادی انسان است، اما مبدأ زندگی معنوی و روحانی آدم را روح او تشکیل داده است. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:« ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فیهِ مِنْ رُوحِهِ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلیلاً ما تَشْکُرُونَ؛ آن گاه بالاى او راست کرد و از روح خود در آن بدمید. و برایتان گوش و چشمها و دلها آفرید. چه اندک شکر مى‌‏گویید.»(سجده/۹)

در مورد چگونگی خلقت طینت انسان، با توجه به روایتی از امام صادق علیه‌السلام در جلد دوم اصول کافی، باب طینت مؤمن، حدیث پنجم و روایات دیگری که از ائمه هدی علیهم‌السلام در این مساله به ما رسیده است، باب مهمی در معاجم روایی شیعه گشوده شده است به نام «باب مربوط به طینت» چنانکه از ظاهر برخی از این روایات استفاده می‌شود، هر کدام انسان‌ها با طینت و سرشت مخصوصی خلق شده و می‌شوند و این نوع خلقت و طینت مخصوص، تغییرناپذیر است.

بر اساس دلالت ظاهری این گونه روایات، برخی انسان‌ها بر طینت زشت و آلوده، به دنیا می‌آیند و برخی دیگر با  طینت پاک و مطهر خلق می‌شوند.
از آن جا که مساله طینت از مسائل مهم و پیچیده کلام شیعی است و در بسیاری از مواقع موهم جبر و به دنبال آن نافی مسولیت‌های فردی و اجتماعی انسان در ابعاد گوناگون زندگی است، تفسیر و تبیین آن را با استمداد از بیان عالمانه و حکیمانه مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان ادامه می‌دهیم.

روایات متنوع طینت

علامه طباطبایی(ره) می‌فرماید: روایات طینت به چند گروه تقسیم می‌شود:

گروه اول: احادیثی است که اجمالاً دلالت دارند خداوند متعال انسان‌ها را در هنگام آفرینش، به دو گونه آفریده است؛ گروهی سعادتمند و گروهی شقاوتمند. تفسیر این روایات روشن است.
این روایات دلالت دارند که اجمالاً نوع انسان به قضای الهی بر دو گونه است: سعید و شقی. اما این که چه کسانی سعید و چه کسانی شقی‌اند، به اختیار خود آنان است. برخی به حسن اختیار خود، راه هدایت و سعادت را طی کرده و سعادتمند می‌شوند و برخی دیگر به سوء اختیار خویش، راه ضلالت و شقاوت را طی می‌کنند و شقی می‌شوند.

گروه دوم: روایاتی که دلالت دارند بر این که برخی از انسان‌ها، از گل بهشت خلق شده و سرانجام به بهشت می‌روند و برخی دیگر از گل جهنم خلق شده و به آن جا باز می‌گردند.

گروه سوم:  روایاتی که خلقت انسان را به آب گوارا یا آب تلخ و شور منتسب می‌کنند.

گروه چهارم: روایاتی که بازگشت اختلاف در آفرینش انسان‌ها را به اختلاف در نور و ظلمت می‌دانند.

گروه پنجم: روایاتی که می‌گوید: خداوند در روز قیامت، خوبی‌های بَدان را از آن‌ها می‌گیرد و به خوبان می‌دهد و بدی‌های خوبان را از آنان گرفته و به بدان ملحق می‌کند؛ یعنی، شخص کافر، اگر خوبی هم داشته باشد، از او گرفته شده و به مؤمنان داده می‌شود.(برای مطالعه متن روایات و تقسیم بندی احادیث در قالبی که ذکر شد می‌توانید به تفسیر المیزان، جلد هشت، صفحه ۱۱۹، مراجعه فرمایید.)

مرحوم علامه طباطبایی، بعد از ذکر روایات، می‌فرماید: البته این روایات و همچنین آیات قرآن، در مقام اثبات سعادت و شقاوت ذاتی نیستند و آنچه را برای انسان، اثبات می‌کنند از قبیل ثبوت زوجیت برای عدد چهار نیست و اصلا سزاوار هم نیست کسی چنین توهمی بکند؛ برای اینکه اگر بازگشت مفهوم این روایات صرفا به تصویر عقلی بوده و با واقعیت خارجی منطبق نباشد، اثر حقیقی نخواهد داشت و اگر بازگشت آن‌ها به اقتضای ذاتی و حقیقی انسان، که سعادت و شقاوتش بستگی به آن دارد، باشد، منافی با اطلاق ملک خدای سبحان بوده و مستلزم تحدید سلطنت او است، که خود قرآن و احادیث و همچنین عقل، مخالف چنین تحدیدی است.

علاوه بر این، چنین برداشتی مستلزم اختلال نظام عقل در جمیع مبانی عقلا است؛ برای اینکه بنای جمیع عقلا بر تاثیر تعلیم و تربیت است و همه متفق‌اند که برخی کارها نیک و قابل ‌ستایش و مدح و برخی کارها زشت و قابل‌ مذمت است.

با عبور از تمامی این صحبت‌ها لازمه این تفسیر این است که تشریع شرایع و فرستادن کتب آسمانی و نیز ارسال پیامبران، همه لغو و بی‌فایده است و اتمام حجت در اموری که از ذاتیات انسان‌ها به شمار می‌آیند، به هر طور که تصور شود، معنا نخواهد داشت؛ چراکه انفکاک ذاتیات از ذوات خود محال است. این‌ها همه لوازمی است که قرآن کریم مخالف صریح آن است.

آری! قرآن کریم نظام عقلی را مسلم دانسته و این حقیقت را که انسان اعمال خود را بر پایه اختیار و انتخاب بنا نهاده و می‌نهد، پذیرفته است و در خلال آیاتش می‌فرماید: خداوند انسان را از گل آفرید. سپس نسل او را در چکیده آب پستی قرار داد، آنگاه همان چکیده را به گونه نیکویی رویانید و بزرگ کرد تا بالغ گردید و از نعمت عقل برخوردار شد، آن طور که کار نیک و بد را به اختیار خود انجام داده و می‌دهد، خیر و شر، نفع و ضرر، اطاعت و معصیت و ثواب و عقاب را با عقل خود تمیز می‌دهد و به خاطر همین تمیز، به افتخار مکلف شدن به تکالیف دینی مفتخر گردید.

اگر از عقل خود پیروی و اوامر پروردگارش را اطاعت و از منهیاتش دوری نماید، سعادتمند شده به بهترین وجه پاداش داده می‌شود و اگر با عقل خود مخالفت کند و هوای نفس را متابعت و پروردگارش را نافرمانی کند بدبخت شده و کیفر گناهان خود را می‌چشد. سرای دنیا سرای امتحان و آزمون است؛ امروز  روز عمل و فردا روز پاداش خواهد بود.

علاوه بر این اگر سعادت و شقاوت، ذاتی انسان‌ها باشد، توبه و بازگشت از گناه، بی‌معنا می‌شود؛ زیرا در این صورت راه تغییر باز نیست. دعوت فراوان آیات و روایات و سیره اولیای الاهی به توبه و ابتهال‌الی‌الله، نشان می‌دهد که سعادت و شقاوت ذاتی نیست و تغییر در انسان‌ها امکان‌‌پذیر است ونیز اگر کسی بالذات سعید یا شقی بود، اصل تعلیم و تربیت و تأثیرپذیری آن بی‌معنا خواهد بود و این همه تاکیدها و کوشش‌های انسان‌ها در امر تعلیم و تربیت بیهوده می‌نماید.

خداوند خلقت ما انسان‌ها را جملگی از فطرت‌ الهی و پاک آفرید، که غیر قابل تغییر است «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتی‏ فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ؛ به یکتاپرستى روى به دین آور. فطرتى است که خدا همه را بدان فطرت بیافریده است و در آفرینش خدا تغییرى نیست. دین پاک و پایدار این است. ولى بیشتر مردم نمى‏‌دانند.» (روم/۳۰)

این که می‌فرماید: دگرگونی در آفرینش الهی نیست، یعنی، خداوند متعال هیچ کس را بدون فطرت الاهی نیافریده است، هم چنین  خداوند می‌فرماید: «وَ نَفْسٍ وَ ما سَوَّاها  فَأَلْهَمَها فُجُورَها وَ تَقْواها؛ و سوگند به نفس و آن که نیکویش بیافریده سپس بدیها و پرهیزگاریهایش را به او الهام کرده.» (شمس/۷و۸)

پس چنین نیست که عده‌‌ای ذاتاً به بدی و گناه تمایل داشته باشند و با شقاوت ذاتی خلق شوند و گروهی نیز ذاتاً به خوبی و تقوا تمایل داشته باشند و با سعادت ذاتی آفریده شده باشند؛ زیرا هر کس دارای فطرت و نفس ملهمه است که کارهای خوب و بد را به او الهام می‌کند و او را به سمت خوبی‌ها و پاکی‌ها سوق می‌‌دهد.

با توجه به مطالب فوق، منظور از این روایات، این نیست که برخی ذاتاً اهل شقاوت و گروهی ذاتاً اهل سعادتند و طینت، علت تامه برای رفتار و اعمال انسانی است. اگر روایات گوناگون در باب طینت را بررسی کنیم، متوجه خواهیم شد که همگی به جنبه مادی آفرینش انسان یعنی آب و هوا، خاک، وراثت، محیط خانوادگی و اجتماعی توجه دارند.

حتی روایاتی که اشاره دارند برخی از انسان‌ها از طینت بهشتی یا علیین و برخی از طینت جهنم یا سجین آفریده شده‌اند، منظور بهشت و جهنمی نیست که در قیامت ظهور می‌کند، زیرا بهشت و جهنم آخرتی اصولاً از سنخ ماده و جهان مادی نیست، بلکه احتمال دارد معنای این دسته از روایات، این باشد که برخی از ماده پاک زمینی و عده‌ای از ماده ناپاک زمینی آفریده شده‌اند. گروهی نیز مرکب از طینت پاک و ناپاک‌اند.

در واقع این روایات در بیان این است که آب و هوا، خاک، وراثت و محیط خانوادگی و اجتماعی، زمینه‌ساز سعادت و شقاوت‌اند یعنی: آب و هوا و فضای خوب، محیط خانوادگی و اجتماعی خوب و تربیت خوب به منزله مواد اولیه خوب است و سعادت انسان با این مواد اولیه ارتباط دارد. همچنین محیط مناسب، آب و هوا و خاک نامناسب و... به منزله مواد اولیه ناپاک است و شقاوت انسان با این مواد اولیه ارتباط دارد. به عبارت دیگر مواد اولیه، زمینه است، نه علت تامه، زیرا از هر دو طرف، موارد متعدد نقض مشاهده می‌شود. مثلاً بسیار می‌بینیم که در یک خانواده، دو برادر، که از جهت تمام مواد اولیه یکسان هستند، از نظر فکری، خلق و خو و رفتار متفاوتند.

آنچه که از احادیث طینت به دست می‌آید این است که این احادیث در مقام بیان شرایط و زمینه‌های سعادت و شقاوت بوده‌‌اند و لاغیر.

این اصل در علوم روان شناسی و تربیتی و ژنتیک به اثبات رسیده است که خانواده، شرایط پیش از ولادت، محیط خانوادگی، تربیتی و اجتماعی و آب و هوا (مثل مناطق معتدل یا مناطق استوایی و قطبی)، در شکل‌گیری شخصیت افراد نقش مهم و گاه اساسی دارند.

اما آیا این شرایط، عنصر محوری در شکل‌گیری انسانیت انسان هستند، به گونه‌ای که هرگز نتوان بر اقتضائات آن فائق آمده و طبیعت اولیه را تغییر داد؟ گفته شد که انسان از دو جنبه مادی و معنوی تشکیل شده است. عنصر محوری و انسانیت او به جنبه معنوی و روحانی او است که تحت عنوان (فطرت و نفس) از آن یاد شده است.  بر طبق حقیقت فطرت و نیروی عقل، انسان می‌تواند هم راه خیر را انتخاب کند و هم راه شر را و علیرغم تمایلاتی که برخاسته از زمینه‌های اولیه است، رفتاری مطابق حق یا باطل انجام دهد. علاوه بر این روایات بسیاری از اهل بیت علیهم‌السلام وارد شده که در آن‌ها (جبر) نفی شده و شدیداً با چنین اندیشه‌ای مقابله شده است.

مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر المیزان مطالب بسیار دقیق دیگری نیز فرموده‌اند که برای توضیح و تفسیر بیش‌تر روایات طینت، شما را به متن تفسیر المیزان جلد ۸ صفحه ۱۲۵ به بعد ارجاع می‌دهیم.