چرا امام جواد (ع) داماد مامون شدند؟

ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون(ام الفضل) از مسایلى است كه اظهار نظر قطعى درباره آن مشكل است؛ ولى مى توان برخى عوامل را تأثیر گذار دانست. ازدواج حضرت جواد(ع) با ام الفضل هم از ناحیه حضرت قابل بررسى است و هم از ناحیه مأمون كه چه اهدافى از ازدواج دختر خود با امام جواد(ع) داشت.

به نظر مى رسد مأمون اهداف زیر را دنبال می كرد:

۱- نظارت بر رفتار امام جواد(ع): مأمون با فرستادن دختر خود به خانه امام مى خواست آن حضرت را همیشه زیر نظر داشته باشد و دختر مأمون نیز در انجام این رسالت موفق بود، زیرا در خبر چینى و گزارشگرى ماهر بود.
۲- جذب حكومت: مأمون تصور مى كرد با این وصلت امام جواد(ع) را مجذوب مادیات و امكانات سلطنتى نموده و به قداست و حرمت امام لطمه وارد نماید؛ غافل از این كه امام جواد(ع) یكى از زاهد ترین امامان بوده و جذب دستگاه حكومت نمى گردید.
۳- جلوگیرى از اعتراض علویان: دشمنى مأمون با علویان موجب شد كه آنان علیه وى اعتراض نموده و حكومت او را متزلزل كنند. مأمون با این ازدواج قصد داشت خود را علاقه مند به امام نشان دهد،‌ در نتیجه شیعیان قیام نكنند.
طبیعی بود كه مأمون جهت تحقق اهداف فوق شدیداً امام را تحت فشار قرار داد و براى این وصلت از همه‌ راهكارها و اهرم ها بهره گرفت.

به نظر مى رسد عوامل زیر در ازدواج امام جواد(ع) تأثیر گذار بود:

۱- اجبار امام به ازدواج:
بی تردید ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون خواسته امام نبوده و این ازدوج مانند ازدواج هاى معمولى كه مبتنى بر خواست و رعایت شرایط باشد، صورت نگرفت. زیرا امام جواد(ع) مى دانست كه مأمون پدرش امام رضا(ع) را به شهادت رسانده و یكى از دشمنان خاندان اهل بیت پیامبر(ص) و شیعیان است. از سوى دیگر حكومت مأمون وجاهت قانونى و مشروعیت نداشت.
مأمون جهت رسیدن به اهداف خود شدیداً امام را تحت فشار قرار داد و حتى حضرت را تهدید نمود. برخى عقیده دارند كه اگر امام ازدواج نمى كرد، ممكن بود امام را ترور كند.(۱)
گرچه در قاموس ائمه(ع) ترس از مرگ وجود ندارد، ولى در آن مقطع زنده بودن و رهبرى او نقش بنیادى در حفظ دین و مصالح مسلمانان داشت.
یكی از نویسندگان مى نویسد: «به نظر مى رسد كه موافقت امام با این ازدواج عمدتاً بر اثر فشارى بود كه مأمون بر امام وارد كرد».(۲)
مسئله فشار و اجبار در مسئله پذیرش ولایتعهدی از طرف امام رضا نیز عامل اصلی بوده است.

۲_‌ حفظ شیعیان:
یكی از استراتژى هاى مهم خلفاى اموى و عباسی،‌ شیعه ستیزى بوده و آنان از هیچ جنایتی علیه علویان دریغ نكرده و به آزار و زندانى و قتل آنان مى پرداختند. از سوى دیگر یكى از سیاست هاى مهم ائمه(ع) حفظ شیعیان بود،‌ چنانكه امام حسن(ع) یكى از علل صلح خویش را حفظ شیعیان بیان نمود. (۳)
ائمه(ع) سعى مى كردند با اتخاذ سیاست و راهكارهاى منطقى و معقول به حفظ شیعیان بپردازند، گرچه ممكن بود اتخاذ راهكار حفظ شیعیان، شخصیت آن ها را زیر سؤال ببرد. شاید امام جواد(ع) از ازدواج با دختر مأمون،‌ حفظ شیعیان را دنبال مى كرد. طبیعى بود كه مأمون با ازدواج دخترش با امام جواد(ع) تا اندازه اى از سیاست خصمانه خود علیه شیعیان پرهیز مى كرد، زیرا به حسب ظاهر با امام شیعیان رابطه فامیلى بر قرار كرده بود.

۳_حفظ دین :
شاید ازدواج امام جواد(ع) با دختر مأمون نوعى تكلیف بود تا امام جواد(ع) با این ازدواج بتواند به حفظ دین و تبلیغ آن بیشتر خدمت كند ؛ امام با نفوذ در مركز حكومت سعى مى كرد تا اندازه ای از سیاست دین ستیزى مأمون جلوگیرى نماید و به جامعه دینى خدمت كند.
با اتخاذ سیاست هاى منطقى ، به رغم آن كه با ام الفضل ازدواج نمود، تحقق اهداف مأمون را در خصوص ازدواج دخترش غیر ممكن ساخت.

پی نوشت:
۱-مهدى پیشوایی، سیره پیشوایان،‌ ص۵۵۹.
۲- همان
۳- اخبارالطوال، ص ۲۲۰.