چرا تعابیر قرآن درباره ماده اولیه خلق انسان متفاوت است؟

قرآن درباره چگونگى آفرینش انسان بیان هاى گوناگونى دارد. چون خلق انسان نخستین (آدم و حوا) با خلق فرزندان او متفاوت بوده است و از سویی نیز هر کدام از این دو در چندین مرحله خلق شده اند که بیانات قرآنی با تعابیر مختلف این مراحل را نیز نشان می دهد:

آیات ذیل تفاوت خلقت انسان های اولیه با فرزندان آن را بیان می کند:
«بَدَأَ خَلْقَ الْانسَانِ مِن طِینٍ *  ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِن سُلالَةٍ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ؛[سجده/۸و۷] آفرینش انسان را از گِل آغاز كرد، سپس نسل او را از چكیده اى از آبى پست مقرر داشت.»
«فَإِنَّا خَلَقْنَاكمُ مِّن تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطْفَةٍ؛[حج/۵] ما شما را از خاك آفریدیم، سپس از نطفه»
«رَبَّكُمُ الَّذِى خَلَقَكمُ مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنهْا زَوْجَهَا وَ بَثَّ مِنهْمَا رِجَالا كَثِیرًا وَ نِسَاءً؛[نساء/۱] خداوندگارى كه شما را از یك شخص آفرید و جفتش را از او آفرید و از آن رو، مردان و زنان بسیارى رادر زمین پراكند.»

آفرینش حضرت آدم و حوا از خاک بوده و همین خاک مراحل مختلفی را طی کرده است:
«هُوَ أَنشَأَكُم مِّنَ الارْضِ وَ اسْتَعْمَرَكمُ‏ْ فِیهَا؛[هود/۶۱] اوست كه شما را از زمین آفرید، و آبادى آن را به شما واگذاشت»
«إِنَّا خَلَقْنَاهُم مِّن طِینٍ لَّازِبِ؛[صافات/۱۱] ما آنان را از گل چسبنده‏اى آفریدیم!»
«لَقَدْ خَلَقْنَا الْانسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَّسْنُونٍ؛[حجر/۲۶] ما انسان را از گِل خشكیده ‏اى (همچون سفال) كه از گِل بد بوى (تیره رنگى) گرفته شده بود آفریدیم!»
«خَلَقَ الْانسَانَ مِن صَلْصَلٍ كاَلْفَخَّارِ؛[رحمان/۱۴] انسان را از گِل خشكیده‏اى همچون سفال آفرید.»

سید بن طاووس به نقل از صحف ادریس مراحل خلقت آدم را این گونه بیان کرده است: خدا جل جلاله زمین را معرفى كرد كه از آن خلقى آفریند، ... عزرائیل را مأمور كرد  ...و (عزرائیل) مشتى از خاک طبق فرمان خدا برگرفت، ... و خدا فرشته‏اى را فرمود تا گل آدم را خمیر كرد و بهم زد و خدا آن را چهل سال در خمیر نگهداشت، سپس آن را چسبنده نمود سپس سیاه و بدبو كرد تا چهل سال سپس آن را خشكیده و چون گل كوزه كرد تا چهل سال سپس از صد و بیست سال كه گل آدم را خمیر كرده بود به فرشته‏ها فرمود: راستى من آفریننده آدمى هستم از گل، و چون او را ساختم و از روح خود در آن دمیدم همه برایش بسجده افتید.[۱]

البته در برخی از روایات نیز تعبیر بیانات قرآن درباره ماده اولیه خلق، به مراحل مختلف مرتبط نشده، بلکه به افراد مختلف و دسته های انسان ها مرتبط شده است.

امام سجاد (ع) فرمودند: «الطِّینَاتُ ثَلَاثٌ طِینَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ الْمُؤْمِنُ مِنْ تِلْكَ الطِّینَةِ إِلَّا أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ هُمْ مِنْ صَفْوَتِهَا هُمُ الْأَصْلُ وَ لَهُمْ فَضْلُهُمْ وَ الْمُؤْمِنُونَ الْفَرْعُ مِنْ طِینٍ لازِبٍ كَذَلِكَ لَا یُفَرِّقُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ بَیْنَهُمْ وَ بَیْنَ شِیعَتِهِمْ وَ قَالَ طِینَةُ النَّاصِبِ مِنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ وَ أَمَّا الْمُسْتَضْعَفُونَ فَ مِنْ تُرابٍ؛[۲] سرشت سه است: سرشت پیمبران، و مؤمن از همان سرشت است جز كه پیمبران از سر آمد آنند و پایه آنند و برترى دارند و مؤمن‏ها شاخه آنند از گلى چسبان چنین است كه خدا عز و جل جدائى نیندازد میان آنها و پیروانشان، و فرمود: سرشت ناصب (دشمن اهل بیت) از لجنى است سالخورده و بد بو و اما مستضعفان از خاكند.»

 

آفرینش اولاد آدم:

اولاد آدم (ع) نیز با واسطه به همان مواد اولیه خلقت آدم، مرتبط می شوند. یعنی اگر چه ماده اولیه آن ها نطفه است، اما این نطفه به انسانی (در انتهای سلسله) باز می گردد که از خاک است. بنابراین تعابیری که درباره خلقت حضرت آدم (ع) مطرح بود، به سایر انسان ها نیز مرتبط است. و خلقت انسان ها از نطفه مطلب پوشیده ای نیست. تنها مطلبی که در این مورد می تواند مطرح باشد، مراحل جنین شناسی است که به خوبی در قرآن بیان شده و می تواند جنبه ای از اعجاز قرآن باشد.
«أَ لَمْ نخَلُقكمُّ مِّن مَّاءٍ مَّهِینٍ؛[مرسلات/۲۰] آیا شما را از آبى پست و ناچیز نیافریدیم»
«خَلَقَ الْانسَنَ مِن نُّطْفَةٍ؛[نحل/۴] انسان را از نطفه بى‏ارزشى آفرید»
«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الانسَنَ مِن سُلالَةٍ مِّن طِینٍ * ثمُ‏َّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فىِ قَرَارٍ مَّكِینٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا الْعَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنَا الْمُضْغَةَ عِظَمًا فَكَسَوْنَا الْعِظَامَ لحَمًا ثُمَّ أَنشَأْنَاهُ خَلْقًا ءَاخَرَ  فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الخْالِقِینَ؛[مومنون/۱۲-۱۴] و ما انسان را از عصاره‏اى از گِل آفریدیم * سپس او را نطفه‏اى در قرارگاه مطمئن [رحم‏] قرار دادیم * سپس نطفه را بصورت علقه [خون بسته‏]، و علقه را بصورت مضغه [چیزى شبیه گوشت جویده شده‏]، و مضغه را بصورت استخوانهایى درآوردیم و بر استخوانها گوشت پوشاندیم سپس آن را آفرینش تازه‏اى دادیم پس بزرگ است خدایى كه بهترین آفرینندگان است.»

[۱]. بحار الأنوار ، ج‏۵۴، ص: ۱۰۲.
[۲]. بحار الأنوار ، ج‏۶۴، ص: ۸۲.