شيطان به چه صورت هايي نمي تواند متمثل شود؟

در روایتی از پیامبر(ص)  نقل شده که فرمود: من رآنی فی المنام فقد رآنی لان الشیطان لا یتمثل فی صورتی و لا فی صوره احد من اوصیائی و لا فی صوره أحد من شیعته؛ هر کس مرا در خواب ببیند، خود مرا دیده است، چون شیطان هیچ گاه به صورت من یا به صورت اوصیای من یا یا به صورت مؤمنان در نمی‏ آید.(۱) پس شیطان که مظهر اسم مضل است نمی تواند به صورت  مظهر اسم هادی  متمثل گردد  ولی به صورت های دیگر ممکن است.
مرحوم علامۀ طباطبایی رضوان الله تعالی علیه در  رابطه با تمثل شیطان به شکل آدمی می فرمایند:
در تفسير برهان در ذيل آيه«وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ ...» به سند خود از يحيى بن حسن بن فرات روايت كرده كه گفت: ابو المقدم ثعلبة بن زيد انصارى براى ما حديث كرد و گفت: من از جابر بن عبد اللَّه بن حرام انصارى (رحمة اللَّه عليه) شنيدم كه مى‏گفت: شيطان در چهار صورت مجسم شد: در روز جنگ بدر به صورت سراقة بن مالك بن جشعم مدلجى درآمد و به قريش گفت:« لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى‏ عَقِبَيْهِ وَ قالَ إِنِّي بَرِي‏ءٌ مِنْكُم».
و در روز عقبه به صورت منبه بن حجاج مجسم شده و ندا در داد كه: محمد و بى‏ دينانى كه همراه اويند در عقبه هستند بشتابيد و به آنان برسيد. رسول خدا (صلی الله علیه وآله) به انصار فرمود: نترسيد كه صداى ابليس از خودش تجاوز نمى‏ كند و كسى آن را نمى‏ شنود.
و در روزى كه قريش در دار الندوه اجتماع كرده بودند به صورت پيرى از اهل نجد درآمد و در كار ايشان كمك فكرى كرد، و خداوند اين آيه را در حقش نازل فرمود:«وَ إِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَ يَمْكُرُونَ وَ يَمْكُرُ اللَّهُ وَ اللَّهُ خَيْرُ الْماكِرِينَ».
و در روزى كه رسول خدا (صلی الله علیه وآله) از دنيا رحلت كرد به صورت مغيرة بن شعبه مجسم شد و گفت: اى مردم دين خدا را مانند امپراطورى كسرى و قيصر موروثى نكنيد، شما امروز آن را توسعه دهيد قهرا براى هميشه توسعه پيدا مى‏ كند. بنا بر اين، زمامدارى آن را به بنى هاشم ندهيد كه فردا منتظر زنان حامله شويد تا بزايند و فرزندشان زمامدارتان شود.[۲]
و در مجمع البيان مى‏ گويد: بعضى گفته‏ اند: در جنگ بدر وقتى دو فريق روبرو شدند ابليس در صف مشركين بود، و حارث بن هشام دست او را گرفته بود، وقتى مى‏ خواست فرار كند حارث گفت: سراقه كجا مى‏ روى؟ مى‏ خواهى ما را در اين حالت تنها بگذارى؟ گفت:«إِنِّي أَرى‏ ما لا تَرَوْنَ» من مى‏بينم آنچه را كه شما نمى‏ بينيد گفت: به خدا قسم ما جز عذره‏هايى از مدينه چيزى نمى‏بينيم ابليس به سينه حارث زد و خود را رها كرد و گريخت، و به دنبالش لشكر كفار شكست خورد.
بعد از آنكه لشكر به مكه برگشت همه گفتند سراقه لشكر ما را شكست داد، اين معنا به گوش سراقه رسيد، گفت به خدا قسم كه من اصلا از رفتن شما به جنگ اطلاع نداشتم، تا اينكه از فرار كردن شما مطلع شدم. گفتند: تو در فلان روز نزد ما آمدى. قسم خورد كه چنين چيزى نيست، وقتى مسلمان شدند فهميدند كه در آن روز شيطان بوده كه به صورت سراقه مجسم شده است، آن گاه صاحب مجمع البيان اضافه كرده است كه اين روايت از ابى جعفر و ابى عبد اللَّه (علیه السلام) نيز رسيده است .[۳]
نظير اين روايت را ابن شهرآشوب از آن دو بزرگوار نقل كرده[۴]، و در معناى اين دو روايت روايات بسيارى از طرق اهل سنت از ابن عباس و غير او نقل شده است.
این موارد اشاره به این دارند که تجسم شيطان به صورت هاى انسانى، امر محالى نيست تا استبعاد شود، هرچند بعضى از مفسرين اين معنا را استبعاد نموده و رواياتى كه متضمن این معنی اند را ضعيف دانسته ‏اند، اما در جواب آنها می توان گفت: در مباحث علمى صرف استبعاد دليل شمرده نمى‏ شود و تجسم‏ هاى برزخى نیز نادر و نوظهور نيست، پس هيچ موجبى براى اينكه در انكار آن اصرار بورزيم نيست. البته در اثبات آن هم نمى‏ شود اصرار كرد و ليكن ظاهر آيه با اثبات آن بهتر مى‏ سازد.[۵]

پی نوشت‏ها:
۱ - بحار الانوار، ج ۵۸، ص ۲۳۷.
[۲] . الأمالي - الشيخ الطوسي - ص ۱۷۷؛البرهان ج ۲ ص ۸۹.
[۳] . مجمع البيان ج ۴ ص ۵۴۹.
[۴] . مناقب ابن شهر آشوب،ج۲ص۷۵،مکتب الحیدریة،نجف اشرف.
[۵] . ترجمه الميزان، ج‏۹، ص: ۱۴۲.با تصرف.