چه نیازی به رؤیت هلال برای اثبات اول ماه است؟

هر چند پیشرفت های علمی در بسیاری از احکام وضعیت بهتر و قابل قبول تری را در تشخیص و انجام تکالیف شرعی برای مکلفان به وجود می آورد ، اما در بسیاری از موارد هم پیشرفت ها تاثیری در نتیجه و عملکرد ندارد . نباید تصور کرد که وضعیت ظاهری و شکلی همه احکام شرعی و تکالیف دینی محدود در ابزار و امکانات عصر معصومان بیان شده و در زمان کنونی دیگر ضرورتی به توجه به آن ها نیست .
البته رویکرد غلطی در خصوص این مقوله از چند دهه قبل مطرح شد که تلاش می نمود همه مسائل دینی و به خصوص احکام شرعی را بر اساس علوم تجربی و کشفیات علمی تحلیل و توجیه کرده ، برای آن فلسفه ای علمی تعریف نماید . به مرور زمان و بر اساس پیشرفت های علمی شکل آن را دگرگون نماید ، در حالی که چندی نگذشت که این تصور و تئوری به شکست انجامید و نادرستی این نوع نگاه روشن شد
در متون دینی آمده که اگر سگ ظرفی را لیسید، برای تطهیر و شستشو باید آن را ابتدا خاک مالی نمود ؛ در نوع نگاه ذکر شده بیان می شود که این امر به خاطر خاصیت پاک کنندگی شدید خاک است . در نتیجه در زمان کنونی که انواع و اقسام شوینده های قوی و مواد ضد عفونی کننده وجود دارد، دیگر نیازی به استفاده از خاک نیست و پیشرفت علم ضرورت آن عمل را برطرف نموده .
در مورد نماز مسافر و طی شدن مسافت طولانی گذشته در زمانی کوتاه و موارد مشابه نظیر همین نکات بیان می شود ، در حالی که این نوع نگاه اساسا با فلسفه اصلی شریعت که تسلیم و تعبد در برابر دستورات الهی است منافات دارد . نمی توان فلسفه بسیاری از تکالیف دینی را تنها خلأ امکانات و فقر تکنولوژیک دانست تا به واسطه پیشرفت های علمی ضرورت عمل به دستورات به شکل قبلی و سنتی منتفی گردد .
البته در مواردی هم تکالیف ماهیت و حقیقتی خاص دارند . شکلی ظاهری و غیر ضروری که به مرور زمان و با تغییر ابزار می توان در رسیدن به نتیجه و حقیقت تکالیف از این ابزار جدید بهره برد ، اما تشخیص این امر هم نیازمند دلایل و منابع مشخص و مستدل و تشخیص کارشناسان فن است .
در خصوص رویت هلال هم باید گفت :
ما تکلیفی داریم مبنی بر روزه ماه رمضان که در مورد آن نیازمند تشخیص اول ماه هستیم ؛ در واقع از نظر شرعی به ما تکلیف شده که بر اساس تاریخی که آن را آغاز ماه شرعی می دانیم این عمل عبادی را انجام دهیم ، اما از آن جا که ماه های قمری با کمی تفاوت و تغییر آغاز می شوند و زمان دقیق شروع ماه چندان روشن و واضح نیست، باید دقیقا دید که تکلیف یک مسلمان در مورد انجام این وظیفه دینی چیست ؟
از نظر فقهی دستور وجوب روزه داری در ماه رمضان با این عبارت در منابع دینی به ما رسیده است :«صم للرؤیه و افطر للرّویه(۱) روزه داری را با رویت هلال و افطار از روزه (عید فطر) را هم با رویت هلال انجام بده » .
بر اساس این دستور العمل روشن است که اگر از طریق دیگری (مانند گذشتن سی روز از ماه قبل ) یقین به آغاز ماه نو نداشتیم ، معیار و محور اصلی آغاز ماه رویت هلال نو است .
از طرف دیگر اصولا علوم تجربی در دو زمینه می توانند در این زمینه به ما کمک برسانند:
یکی تشخیص نجومی و محاسباتی در مورد تولد ماه .
دیگر کمک در تشخیص و رویت ماه از راه ابزارها و امکانات رصدگری .
محاسبات علمی در خصوص تشخیص آغاز ماه به چند دلیل چندان در این مسیر به کار فقیه نمی آید. زیرا هر چند پیشرفت های بسیار مهمی در امر نجوم و محاسبات حاصل شده، ولی به دلیل فراوانی ملاک های مورد محاسبه ، نتایج به دست آمده از محاسبات علمی ،از نظر متخصصان این رشته نوعا تقریبی است.
به علاوه در محاسبات نجومی، بسیار دیده می شود که گفته می شود در این زمان ماه متولد می شود ، اما زمان طلوع تا غروب ماه پیش از غروب خورشید رخ می دهد، به طوری که امکان دیدن ماه برای انسان ممکن نیست . روشن است که این نوع آغاز ماه مورد نظر شریعت نیست ، بلکه مراد از آغاز ماه شرعی بر طبق روایت ذکر شده ، شکل گیری هلالی از ماه است که قابل رویت باشد ؛ در نتیجه می توان گفت در برخی از این محاسبات ماه از نظر نجومی متولد شده اما از نظر شرعی خیر .
در این وضعیت منجمان باید تشخیص بدهند که در زمان تولد ماه آیا ماه قابل رویت خواهد بود یا خیر که این امر تا حد زیادی تقریبی است . به همین خاطر گاه دیده می شود که منجمان اعلام می کنند که ماه قابل رؤیت نیست ، ولی رؤیت می شود و گاه نیز برعکس .
اما در مورد استفاده از ابزار پیشرفته علمی در مورد رویت ماه هم اختلافی بین علما وجود دارد که منشا اختلاف هم تفاوت مبنایی مراجع تقلید در برداشت از روایات و ادله و تفاوت نظرات در درک مراد از روایات خاص باب رویت هلال ماه است که باعث شده در موضوعیت داشتن رویت با چشم غیر مسلح و چشم مسلح اختلافاتی به وجود آید ؛ البته در این زمینه استفاده از ابزارهای جدید در برخی موارد مورد تایید مراجع تقلید است . لااقل این امور را در اطمینان بخش بودن مفید می دانند .
در هر حال در مورد رویت هلال، بعضی از مراجع رویت با چشم مسلح را قبول دارند، ولی اکثر مراجع رویت هلال با چشم مسلح را قبول ندارند ؛ در واقع نظر گروه دوم آن است که مراد از رویت در روایات ،رویت عادی و متعارف است . شامل دیدن با تلسکوب یا هر وسیله دیگری که غیر متعارف باشد، نمی شود ؛ اما مراجعی که دیدن با چشم مسلح را نیز حجت می دانند، نظر شان این است که ملاک در روایات دیدن و رویت هلال است . فرق نمی کند رویت با چشم عادی باشد یا با چشم مسلح .
به همبن خاطر در پاسخ به این پرسش که "آیا رؤیت ماه به وسیله چشم مسلح و تلسکوپ‏ها و وسایل نجومى، اعتبار دارد؟" همه مراجع (به جز حضرت آیه الله خامنه ‏اى و فاضل) فرموده اند : خیر، مگر آنکه از این راه براى شخص اطمینان پیدا شود که اول ماه است.(۲)
حضرت آیه الله خامنه ‏اى و مرحوم آیت الله فاضل فرموده اند : آرى، اول ماه به وسیله چشم مسلح و تلسکوپ و یا وسایل نجومى، ثابت مى‏ شود.(۳)

پى نوشت‏ ها:
۱. التهذیب، ج۴، ص۱۶۴ باب علامه اول شهر رمضان؛ وسائل الشیعه، ج۱۰، باب ۳، ص۲۵۷،
۲. سوال از دفتر مراجع.
۳. سوال از دفتر حضرت آیه الله فاضل و آیت الله خامنه‏ اى.