دیدگاه قرآن درباره برده داری چیست؟

قرآن انسان را دارای شان و کرامت بالایی می داند که او را برای خلیفه الهی آفریده و فرشتگان را امر به سجده در مقابل آدم کرده است:
«وَ لَقَدْ كَرَّمْنا بَنی‏ آدَمَ؛[اسراء/۷۰] ما آدمیزادگان را گرامى داشتیم.»
«وَ إِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّی جاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلیفَةً؛[بقره/۳۰] و [یاد كن‏] هنگامى كه پروردگارت به فرشتگان فرمود: مسلماً من جانشینى در زمین قرار خواهم داد.»
«وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا ِآدَمَ؛[بقره/۳۴] و (یاد كن) هنگامى را كه به فرشتگان گفتیم: «براى آدم سجده و خضوع كنید!»

اما افسوس که بسیاری از انسان ها قدر و ارزش خود را ندانسته و این کرامت الهی را نپذیرفته و مسیر دیگری را طی می کنند:

«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلَى السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبالِ فَأَبَیْنَ أَنْ یَحْمِلْنَها وَ أَشْفَقْنَ مِنْها وَ حَمَلَهَا الْإِنْسانُ إِنَّهُ كانَ ظَلُوماً جَهُولاً؛[احزاب/۷۲] ما امانت (تعهّد، تكلیف، و ولایت الهیّه) را بر آسمانها و زمین و كوه‏ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سر برتافتند، و از آن هراسیدند امّا انسان آن را بر دوش كشید او بسیار ظالم و جاهل بود، (چون قدر این مقام عظیم را نشناخت و به خود ستم كرد)»

درچنین مواردی این انسان است که سبب محکومیت خود شده، و حقوق اولیه اش تغییر کند، همانگونه که یک خلافکار بعد از ارتکاب جرم، حقوق اولیه سایر انسان ها را نخواهد داشت.

یکی از این خلافکاری ها، برپاکردن جنگ و به خطر انداختن مال و جان و ناموس دیگران، و ممانعت از راه خدای متعال است. که اصطلاحا به چنین شخصی کافر حربی می گویند. کافری که دست به سلاح برده، تا مسلمانان را از بین ببرد. چنین شخصی حرمت جان و آزادی خود را از بین برده و برای جلوگیری از فتنه آفرینی او، باید اقدام مناسب را انجام داد. در قدم اول باید این دندان های فاسد را از ریشه درآورد تا جناح جنایت پیشه تضعیف شود و  آتش جنگ بخوابد و بعد از اینکه آتش جنگ فروکش کرد، باقی مانده آن ها، مشمول رحمت الهی شده و در مجازاتشان تخفیف داده شده، و کشته نمی شوند بلکه یا به بردگی گرفته می شود و یا آزاد می شوند:
«فَإِذا لَقیتُمُ الَّذینَ كَفَرُوا فَضَرْبَ الرِّقابِ حَتَّى إِذا أَثْخَنْتُمُوهُمْ فَشُدُّوا الْوَثاقَ فَإِمَّا مَنًّا بَعْدُ وَ إِمَّا فِداءً حَتَّى تَضَعَ الْحَرْبُ أَوْزارَها ذلِكَ وَ لَوْ یَشاءُ اللَّهُ لاَنْتَصَرَ مِنْهُمْ؛[محمد/۴] و هنگامى كه با كافران (جنایت‏پیشه) در میدان جنگ رو به رو شدید گردنهایشان را بزنید، (و این كار را هم چنان ادامه دهید) تا به اندازه كافى دشمن را در هم بكوبید در این هنگام اسیران را محكم ببندید سپس یا بر آنان منّت گذارید (و آزادشان كنید) یا در برابر آزادى از آنان فدیه [غرامت‏] بگیرید.»

غیر از این مورد، اسلام اجازه سلب آزادی هیچ کس دیگری را نمی دهد. (البته بحث بردگان باقی مانده از دوره قبل، سخنی جدا می طلبد) و برای همین بردگان نیز حقوقی وضع شده و دستوراتی بیان شده است که به مواردی از آن در ذیل اشاره می کنیم:

۱– لزوم احسان به بردگان:
«وَ بِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَنًا وَ بِذِى الْقُرْبىَ‏ وَ ...  وَ مَا مَلَكَتْ أَیْمَانُكُمْ؛[نساء/۳۶] به پدر و مادر، نیكى كنید همچنین به ...  بردگانى كه مالك آنها هستید»

۲-ایجاد اهتمام به مساله ازدواج بردگان:
«وَ أَنْكِحُوا الْأَیامى‏ مِنْكُمْ وَ الصَّالِحینَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ؛[نور/۳۲] مردان و زنان بى ‏همسر خود را همسر دهید، همچنین غلامان و كنیزان صالح و درستكارتان را»

۳– نهی از واداشتن كنیزان به فحشا:
«وَ لا تُكْرِهُوا فَتَیاتِكُمْ عَلَى الْبِغاءِ إِنْ أَرَدْنَ تَحَصُّناً لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا؛[نور/۳۳] و كنیزان خود را براى دستیابى متاع ناپایدار زندگى دنیا مجبور به خود فروشى نكنید  اگر خودشان مى‏خواهند پاك بمانند!»

۴- زمینه سازی برای آزادی بردگان:
«فَتَحْریرُ رَقَبَةٍ؛[مجادله/۳] برده ‏اى را آزاد كنند»
«وَ الَّذینَ یَبْتَغُونَ الْكِتابَ مِمَّا مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ فَكاتِبُوهُمْ إِنْ عَلِمْتُمْ فیهِمْ خَیْراً؛[نور/۳۳] آن بردگانتان كه خواستار مكاتبه [قرار داد مخصوص براى آزاد شدن‏] هستند، با آنان قرار داد ببندید اگر رشد و صلاح در آنان احساس مى‏كنید (كه بعد از آزادى، توانایى زندگى مستقل را دارند)»

۵- کمک مالی به بردگان برای استقلال مالی بعد آزادی:
«وَ آتُوهُمْ مِنْ مالِ اللَّهِ الَّذی آتاكُمْ؛[نور/۳۳] و چیزى از مال خدا را كه به شما داده است به آنان بدهید.»

۶- تخفیف در مجازات ها
«فَإِذَا أُحْصِنَّ فَإِنْ أَتَینْ‏َ بِفَاحِشَةٍ فَعَلَیهْنَّ نِصْفُ مَا عَلىَ الْمُحْصَنَاتِ مِنَ لْعَذَابِ؛[نساء/۲۵] در صورتى كه «محصنه» باشند و مرتكب عمل منافى عفت شوند، نصف مجازات زنان آزاد را خواهند داشت.»

به هر حال نباید از شباهت الفاظ دچار اشتباه شویم، و حقیقت بسیار متفاوت نظام برده داری در اسلام را مانند برده داری های رایج در جوامع تصور کنیم. برده داری در اسلام در واقع ترحم به شکست خوردگان در میدان نبرد، و ایجاد دوره بازسازی برای آنها، با زندگی در خانواده ای متفاوت است. تا اینکه بتواند با زندگی جدیدی وارد اجتماع شود.