آیا دعا واقعا اثر دارد، یا ناشی از روحیه تنبلی است؟

از نظر اسلام، دعا کردن بسیار با ارزش است، دعا اظهار نیاز و عجز به درگاه الهی است و دعا کننده، به این واقعیت معترف است که عوامل بسیاری از اراده او خارج است و اگر همه سعی و کوشش خود را نیز به کار ببندد، همچنان محتاج عنایات و توجه الهی است، (هر چند کوشش او نیز با توجه به نیروی افاضه شده از جانب خداست):
«قُلْ ما یَعْبَؤُا بِكُمْ رَبِّی لَوْ لا دُعاؤُكُمْ؛[فرقان/۷۷] بگو: پروردگارم براى شما ارجى قائل نیست اگر دعاى شما نباشد.»

و خدای تعالی نیز وعده اجابت کردن دعا را به بنده خویش داده است:
«وَ قالَ رَبُّكُمُ ادْعُونی‏ أَسْتَجِبْ لَكُمْ؛[غافر/۶۰] پروردگار شما گفته است: «مرا بخوانید تا (دعاى) شما را بپذیرم»
«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادی عَنِّی فَإِنِّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ؛‏[بقره/۱۸۶] و هنگامى كه بندگان من، از تو در باره من سؤال كنند، (بگو من نزدیكم! دعاى دعا كننده را، به هنگامى كه مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏‌گویم!»

البته مشروط بودن اجابت به عوامل مختلف، هیچ منافاتی با وعده اجابت ندارد. کسی که برای کنکور تلاش می کند و به مطالعه می پردازد، متوجه است که تحصیل او اگر چه بسیار موثر است، اما تنها عامل موثر نیست. چه بسا، علیرغم تلاش شدید، به دلیل فضای رقابتی، شخص نتواند به هدف خود نائل آید. یا اینکه مسائل بسیار ساده تری، مانع موفقیت او شود. مثل ترافیکی که سبب شود از جلسه آزمون باز بماند. پس تلاش علیرغم موثر بودن، تنها فاکتور موثر نیست. همچنین بیماری که داروهای خود را به طور صحیح مصرف می کند، همیشه به سلامتی نائل نمی آید. چون ممکن است از تاثیر عوامل دیگر غفلت داشته باشد. داروی سرماخوردگی زمانی اثر مطلوب را می نهد، که پرهیزهای غذایی و ... نیز مراعات شود. بنابر این روشن است که سخن از اجابت شدن دعا، به این معنا نیست که هر دعا کننده ای به نتیجه می رسد. خصوصا با توجه به اینکه غالب انسان ها، حتی از شرایط دعا خبر ندارند، تا اینکه بخواهند آن ها را رعایت کنند.
و درباره منافات دعا، با کار و کوشش، باید گفت: کسی که چنین سخنی را مطرح می کند، حقیقتا دعا را درست درک نکرده است. و سوء فهم او سبب توهم چنین تعارضی شده است. در جایی که شخص، اقدام خود را رها نموده و دست به آسمان بردارد، هرگز نباید انتظار اجابت دعای خویش را داشته باشد. برای روشن تر شدن این مطلب روایتی از پیامبر خدا (ص) بیان می کنیم:

پیامبر صلّى اللَّه علیه و اله و سلّم كه فرموده: «دعاى چند گروه از امّت من مستجاب نشود:

۱. مردى كه بر بدهكارى نفرین كند كه مالش را خورده و او هیچ شاهدى بر آن بدهى نگرفته،
۲. و نفرین شوهر بر زن با اینكه خداوند اختیار طلاق زن را بدست او سپرده،
۳. و مردى كه در خانه نشسته و بگوید: «پروردگارا! روزیم فرما»، بى‌‏آنكه در پى روزى قدمى بردارد، پس خداوند [در جواب چنین بنده‌‏اى‏] مى‌‏فرماید: اى بنده من، مگر راه بدست آوردن روزى و سفر را- بكمك اعضاى سالم- برایت هموار نساختم، كه در پرتو پیروى از دستورات من در تحصیل روزى داراى عذرى باشى و بدوش خانواده‌‏ات هم نباشى، تا اگر خواهم روزیت دهم، و اگر نخواهم بر تو سخت گیرم، در این دو حال تو در نزد من معذورى،
۴. و مردى كه خداوند مال و ثروتى بسیار به او بدهد و وى همه را خرج كند، سپس رو به دعا نموده و بگوید: «پروردگار من! روزیم ده»، و خداوند در جواب فرماید: «آیا روزى بسیار به تو ندادم، چرا در میانه‏روى، و عدم اسراف- با اینكه تو را از آن منع كرده بودم- به دستورم عمل نكردى[۱]

[۱]. تحف العقول عن آل الرسول ص، ص: ۳۵۱.