آیا امکان جمع بین دین داری و عقلانیت وجود دارد؟

پاسخ :
با سالام وتشکر .
گرچه این مرسله مبهم ونا مفهوم است ومعلوم نیست که در پی رد و یا تایید چه مسله ای است ؟ ولی دو نکته در مجموع در رابطه به این گفته ها قابل طرح است :
الف - در باره تثلیث باید گفت : حقیقت تثلیث به گونه ای است که توجیه عقلی و منطقی ندارد و این چیزی است که مسیحیان نیز به آن اعتراف دارند . به همین خاطر برخی از متکلمان مسیحی تثلیث را جزء محدوده ایمان معرفی می کنند ، نه عقل. می گویند باید به این آموزه ایمان داشت و از قلمرو عقل خارج است.
در عین حال چون نمی توانند از این موضع در مقابل مخالفان دفاع کنند و چون ایمان بعد از مرحله فهم و تعقل ایجاد می شود ، سعی نموده اند که با عبارات مختلف آن را توضیح و توجیه نمایند .
مؤلف قاموس کتاب مقدس (مستر هاکس آمریکایى) در معنای آن می گوید : «طبیعت خدایى متشکل از سه« اقنوم » متساوى الجوهر مى باشد ،یعنى خداى پدر و خداى پسر و خداى روح القدس. خداى پدر خالق جمیع کائنات است به واسطه پسر، و پسر فادى، و روح القدس پاک کننده مى باشد. امّا باید دانست که این هر سه اقنوم را یک رتبه و عمل است ».(۱)
اقنوم در لغت به معنى «اصله» و شخص است . آنان براى هر یک از این سه خدا، یک رتبه و یک درجه و یک عمل معتقد هستند.
اشکال کاملاً واضح در این تعریف تناقضی است که درون خود دارد و تناقض این است که یک در عین یک بودن سه باشد.
چون در توضیح گفته این سه مستقل از هم هستند ، یعنی سه تا بودن حقیقی است ، اما در ابتدا بیان می کند که خدا یگانه است و در درون این یک سه تا وجود دارد. پس نتیجه این که در عین حال که یکی است ، یکی نیست (سه تا) است.
توضیحات بیشتر:
۱. هرکدام از خدایان سه گانه وجود مستقل دارند و هرکدام با وجود و تشخص خاصى خود نمایى مى کنند.
مثلاً همان طور که هریک از افراد انسان در خارج براى خود وجود مستقل دارد و هرکدام داراى شخصیتى است، «اقانیم» نیزهم چنینند و هر «اقنومى» براى خود اصلى و شخصیتى و وجود جداگانه اى دارد . به عبارت دیگر: یک طبیعت است اما سه فرد دارد . هر فردى خداى
مستقلى است. چنین تثلیثی همان شرک جاهلى است که در مسیحیت به صورت خدایان سه گانه تجلى کرده است.
در صورتى که دلایل توحید و یگانگى، هرنوع شرک و دوئیتى را براى خدا ابطال کرده است و به حکم دلایل متعدد توحید ممکن نیست که بتوان براى خدا نظیر و شریکى تصور نمود.
خنده آور اینکه بدعت گذاران کلیسا اصرار دارند چنین تثلیث را با توحید هماهنگ سازند و بگویند او در حالى که سه تا است، یکى است و در عین این که یکی است ،سه تا است. آیا چنین توجیه جز تناقض گویى است؟! آیا در جهان فردى پیدا مى شود بگوید سه مساوى است با یک؟ به بیانی بسیار ساده «سه»بودن به معنی وجود تمایز وتفاوت در هر یک است ؛یعنی هریک از این خدایان دارای کمالاتی هستند که دیگری از آنها بی بهره است و گرنه تمایز وتفاوتی بین آنها معنا نداشت ؛ با این وجود باید بپذیریم هر یک از این خدایان مرکب از وجود وعدم هستند ( عدم ویژگی که خدای دیگر داراست )و ترکیب در خداوند به دلایل متعدد فلسفی وعقلی باطل است .
۲.تفسیر دیگر «تثلیث» این است که اقانیم سه گانه بدون اینکه هرکدام داراى تشخص و استقلال باشد، بر اثر ترکیب و به هم پیوستگى، ذات خداى جهان را تشکیل دهند . درحقیقت هیچ یک از این اجزاى سه گانه خدا نیست بلکه خداى جهان همان نتیجه است که از ترکیب سه گانه تولید مى گردد.
اشکال تفسیر : باز خدا مرکب مى شود و در تشخص و تحقق خود نیاز به اجزای ذات خویش پیدا مى کند . تا این اجزا دست به دست هم ندهند و به هم آمیخته نشوند ،خداى جهان تحقق نمى پذیرد .در این صورت مسیحیت با بن بست هاى بدترى رو به رو مى شود مانند :
۱. خداوند جهان در تحقق خود به غیر (هر یک از اجزای سه گانه غیر از خدا هستند بلکه با تحقق هر سه جزء، خدا تحقق مى پذیرد) نیاز خواهد داشت; در حالى که موجود نیازمند هیچ گاه خدا نخواهد بود. بلکه ممکن و مخلوقى مى باشد که باید نیاز او را بسان ممکنات دیگر، شخص دیگرى بر طرف کند.
۲. هرگاه هر یک از اجزای سه گانه از نظر هستى واجب الوجود و ضرورى باشند ، به جاى خداى یگانه به سه واجب الوجود معتقد شده اند.
. اگر هرکدام از نظر وجود ممکن الوجود بوده و در تحقق خود به علتى نیاز داشته باشند ، براى هستى این اجزا، خدایى لازم است که به آنها تحقق بخشد. نتیجه جز این نیست که هر یک از اجزا و خدایى که از ترکیب این سه به وجود آمده ، معلول و مخلوق آن خدایى باشند که به همه آنها وجود بخشیده است و باید آن خدا بسیط و هیچ جز و ترکیبى نداشته باشد زیرا در غیر این صورت به سرنوشت خداى مرکب دچار مى شوند. پس خدای اول که ترکیب کرده ، خدا است ، نه این سه تا.
۳. آنان مى گویند: در طبیعت خدا سه شخص وجود دارد و هر یک از این سه شخص مالک تمام الوهیت مى باشند. معنى سه شخص این است که هر فردى به طور مستقل و جدا از هم وجود دارد در حالى که ایشان مى گویند طبیعت تثلیث تجزیه بردار نیست.
به عبارت دیگر میان این دو کلام تناقض روشنی وجود دارد زیرا اگر در واقع سه شخصیت داریم، پس تثلیث تجزیه برداشته است . اگر قابل تجزیه نیست ، چگونه سه شخص وجود دارد بلکه مرکبى از سه چیز خواهد بود.
هرگاه شخصیت پسر، خداست، پس چرا پسر، شخصیت پدر را عبادت مى کند و خداى مساوى که نباید یکى به دیگرى دست نیاز دراز کرده و همدیگر را بپرستند؟
مسیحیان هر یک از سه خدا را مالک تمام الوهیت مى دانند و مى گویند : الوهیت در عیسى که از مریم متولد شده، متجسد و مجسم گردید و براى پاک کردن بشر از گناه موروثى، مصلوب و به دار آویخته گردید. پس از چند روزى زنده شد.
در این صورت سؤال مى شود :چگونه خداى نا محدود، به صورت جسم که از هر نظر محدود است ،در آمد و خداى نامحدود و محیط همه ى عوامل، در فلسطین محدود، به دست یهودیان مصلوب و مقتول گردید؟
تکلیف این جهان و همه موجودات ممکن الوجود، تا زنده شدن وى چگونه بود که هیچ اختلالى در دستگاه آفرینش پدید نیامد؟
اینها و ده ها سؤال دیگر در مورد تثلیث کلیسا وجود دارد که با نگاهی اجمالی به آنها انسان به بطلان وبی اساسی آن پى مى برد.(۲)
ب- اما در باره بخش دیگر مرسله باید خوب است کمی در باره یقین منطقی و روان شناختی بحث گردد :
یقین و شک در هر موضوع دو گونه است :
گاه منطقی و گاه روان شناختی. شک و یقین منطقی از وضوح یا عدم وضوح اشیا و موضوعات و احکام آن ها و از ظهور مبادی تصوری و تصدیقی نشأت می‌گیرد؛ اگر امری مبَرهن و مبیَّن، روشن و آشکار باشد، برای نفس انسان یقین حاصل می‌شود.
اما یقین روان شناختی مربوط به علل درونی و حالات نفسانی اشخاص است . ممکن است انسان به مسئله‌ای واضح و روشن که مورد یقین دیگران است، شک داشته باشد و یا موضوعی مبهم را که مشکوک دیگران است، یقینی و قطعی بداند.
آنچه در علم اصول فقه به عنوان «قطعِ قطّاع» مطرح است، غالباً از سنخ قطع روان شناختی است(۳).
اگر انسان به مفاد قضیه‌ای اعتقاد داشته باشد و در کنار اعتقاد، اعتقاد دیگری باشد ،مبنی بر این ‌که نقیض آن قضیه هم باطل است ،بلکه مطمئن باشد که در زمان آینده نیز هرگز امکان زوال این اعتقاد وجود ندارد(۴) یقین منطقی می‌گویند.
یقین منطقی مرکب از دو علم است. علم دوّم لازمة علم اول است که می‌تواند در یک قضیه وجود داشته باشد ،مثل این‌که بگویند نزدیک ترین فاصله بین دو نقطه خط مستقیم است. این قضیه یقینی، یقین دیگری را در بردارد که محال است نزدیک ترین فاصله بین دو نقطه خط مستقیم نباشد.
در یقین روان شناختی انسان جزم به قضیه‌ای از قضایا پیدا می‌کند، به صورتی که هیچ گونه شک و یا احتمال خلافی همراه آن وجود ندارد .در یقین روان شناختی هیچ ضرورتی ندارد که مخالف آنچه انسان علم به آن پیدا نموده ، محال نباشد. چنین تضمینی صرفاً در یقین منطقی است.(۵)
امتیاز یقین منطقی از روانی :
یقین منطقی در قضایای نظری فقط یک علت دارد و آن عامل قیاس است. اگر قیاس از نظر صورت دارای شکل صحیح باشد و از نظر مواد یقینی باشد، نتیجه چنین قیاسی، یقین منطقی است اما یقین روان شناختی چنین نیست. از هر سبب و عاملی ممکن است حاصل گردد . منشاء اثر و حرکت در جان و روان شخص (صاحب یقین روان شناختی) شود، بر خلاف یقین منطقی.
یقین روانی در بحث و گفتگوی علمی تأثیر ندارد ،چون اولاً تابع علل خاص خود ـ‌چه در بودن و چه در نبودن‌ـ می‌باشد. ثانیاً یقین روان شناختی شخصی است، نه عمومی.
یقین روان شناختی نه قابل اثبات برای دیگران است و نه قابل رد و انکار می‌باشد، زیرا یقین روان شناختی ابزاری نیست که تابع یک روش عام و در دست همه باشد ،بلکه به واسطه عوامل خاص روانی حاصل می‌گردد . از طرف دیگر، یقین روان شناختی یقینی نیست که استحکام و زوال ناپذیری داشته باشد.
این یقین به درد شناخت حق و باطل و تمییز این دو نمی‌خورد ،زیرا شناخت حق و باطل روش مخصوص و معیار و ملاک خاص دارد که در یقین روانی وجود ندارد.
با دقّت و تامّل در آیات قرآن نیز این مطلب روشن می‌شود که در پذیرفتن دین یقین روان شناختی کافی نیست.
آیات بسیاری از قرآن تاکید بر تدبّر، تفکّر و تعقل داردند که به اعتقاد اندیشمندان، مراد معرفت منطقی و عقلی است.(۶) ایمان منهای معرفت، ارزشی ندارد .آنچه که اهمیت دارد، ایمان به همراه معرفت و تعقل است.
پی نوشت ها:
۱ . قاموس کتاب مقدس، ص۳۴۴.
۲. منشور جاوید، ج۲، ص ۲۱۳ـ ۲۱۶.
۳- جوادی آملی، ولایت فقیه، قم، نشر اسراء، ص۳۲۹.
۴- ابن سینا، برهان من کتاب الشفاء الفن الخامس، الفصل الأول. ص ۱.
۵- صدر، الاسس المنطقیه للاستقراء، بیروت، دارالفکر، ص۳۵۷.
۶- مطهری، مسأله شناخت، انتشارات صدرا، ص۱۴۱.

پاسخ :
باسلام وتشکر .
بر اساس این آیه که فرمود:
«تلک الرسل فضّلنا بعضهم على بعض؛(۱) پیامبران را برخی را بر برخی فضیلت و برتری دادیم».
در جای دیگر فرمود:
«و لقد فضّلنا بعض النبیّین على بعض؛(۲) بعض انبیا را بر بعض دیگر برتری دادیم».
از این گونه آیات معلوم می‌شود که همه انبیا در یک درجه نیستند ،بلکه برخی بر برخی دیگر برتری دارند، ولی بر اساس روایات، پیامبر اسلام که خاتم انبیا است بر سایر پیامبران برتری و فضیلت دارد، به عنوان نمونه در روایتی آمده که رسول خدا(ص) فرمود:
«ما خلق الله خلقاً أفضل منّی ولا أکرم علیه منّی... فضّلنی على جمیع الأنبیاء والمرسلین؛(۳) خداوند مخلوقی برتر از من نیافریده و کرامت پیش‌تری از من به او نداده است... خداوند مرا بر همة انبیا و پیامبران برتری و فضیلت داد».
حال باید دید که سرّ فضیلت و برتری خاتم انبیا بر سایرین چیست؟
در این باره ممکن است اسرار نهفته‌ای فراوان وجود داشته باشد، ولی در این جا به چند نکته اشاره می‌شود:
۱ـ ختمی مرتبت غایت آفرینش است. اگر وجود او نبود ،خداوند جهان هستی را خلق نمی‌کرد. در حدیث قدسی آمده:
«وعزّتی وجلالی لولاک لما خلقت الأفلاک؛(۴) سوگند به عزت و جلالم ،اگر نبودی ، عالم را نمی‌آفریدم».
در روایت دیگر آمده:
«خداوند به قلم فرمود: بنویس: لا إله إلاّ الله، محمّد رسول الله» آن‌گاه قلم از خداوند پرسید: او کیست که نامش را قرین نام خود قرار داده‌ای؟ خداوند فرمود: «فلولاه ما خلقتک ولا خلقت خلقی إلاّ لأجله؛(۵) اگر محمد نبود، تو را خلق نمی‌کردم و عالم را جز برای او نیافریدم».
او که چنین مقامی دارد، نتیجه‌اش همین است که بر عالم و آدم فضیلت و برتری داشته باشد، چون نظام خلقت همه طفیل وجود اوست.
۲ـ حقیقت وجود و روح ختمی مرتبت اولین مخلوق و آفریده در نظام هستی است، رسول خدا(ص) فرمود:
«اوّل ما خلق الله روحی؛(۶) اولین چیزی که خدا آفرید ،روح من بود».
در حدیث دیگر آمده:
«اوّل ما خلق الله نوری؛(۷) اولین چیزی که خدا آفرید، نور من بود».
دلیل دیگر بر فضیلت مرتبت این است که نور وجود اولین تجلی هستی در عالم خلقت است و سایر موجودات همه در پرتو وجود به اذن و اراده خداوند خلق شده‌اند.
۳ـ ختمی مرتبت مظهر و تجلی اسم اعظم الهی است و سایر انبیا مظاهر اسمای دیگر خداوند است. همان طور که اسم اعظم بر سایر اسمای الهی برتری دارد، مظهر او نیز بر سایر مظاهر برتری دارد. در این باره در کتاب «پیامبر اعظم در نگاه عرفانی امام خمینی» به تفصیل بحث شده است.(۸)
۴ـ پیامبر اسلام دارای نبوت و رسالت جهانی و جاودان است، در حالی که نبوت سایر انبیا به لحاظ زمانی و مکانی محدود بوده است، چه این که بر اساس:
«اُوتیتُ جوامع الکلم؛(۹) کلمات تامه به من عطا شده»، کامل‌ترین و جامع‌ترین دین توسط ختمی مرتبت آورده شده.
۵. از این که پیامبر اسلام در پایان سلسله پیامبرا قرار دارد، باید همه کمالات پیامبران پیشین را داشته باشد و این همان مقام خاتمیت و افضلیت است.
پس بدین ترتیب معلوم می‌شود که سرّ برتر فضیلت پیامبر اسلام بر سایر پیامبران حقیقتی انکار ناپذیر است.

پی‌نوشت‌ها:
۱. بقره (۲) آیه ۲۵۳.
۲. اسراء (۱۷) آیه ۵۵.
۳. عیون اخبار الرضا، ج ۱، ص ۲۶۲.
۴. بحار الانوار، ج ۱۵، ص ۲۸.
۵. همان، ص ۲۹.
۶. کلمات مکنونه، ص ۱۸۸.
۷. بحار الانوار، ج ۱۵، ص ۲۴.
۸. نشر مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام، ۱۳۸۷ش.
۹. بحار الانوار، ج ۸، ص ۳۸.