امامت در زیدیه
پرسش:
زیدیه، همچون امامیه، یکی از مذاهب و فرق شیعی است و شباهت‌ها و تفاوت‌هایی با امامیه دارد. مهم‌ترین شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‌ها با شیعه امامیه چیست؟
پاسخ:
دو مذهب امامیه (معتقدین به ۱۲ امام معصوم) و زیدیه از مذاهب شیعی هستند که علی‌رغم اشتراکاتی که در اصول و فروع دینی دارند، تفاوت‌هایی نیز با هم دارند که بخش قابل توجهی از این تفاوت‌ها ناشی از اختلاف نظری است که آن‌ها در باب «امامت» دارند. در ادامه با تأکید بر همین موضوع نکاتی تقدیم می‌شود:
نکته اول:
امامیه و زیدیه در اصل امامت و بسیاری از مباحث مرتبط با آن‌هم نظر بوده و اشتراکات فراوانی میان این دو وجود دارد که به صورت خلاصه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.
امامت جزء اصول دین: هر دو مذهب امامیه و زیدیه بر این عقیده‌اند که امامت جزء اصول دین است.(۱)
ضرورت وجود امام: هر دو مذهب عقیده دارند وجود امام ضرورت داشته و زمین هیچ گاه از حجت خالی نخواهد شد.(۲)
وجوب عقلی نصب امام بر خداوند طبق قاعده لطف: امامیه و زیدیه بر این امر اشتراک دارند که طبق قاعده لطف، نصب امام بر خداوند واجب است و به طور کلی وجوب امام را از طریق عقل اثبات می‌کنند.(۳)
نص، راهی برای نصب امام: هر دو مذهب، قائل به شناخت امام از طریق نص از پیامبر و یا امام قبلی هستند.(۴)
وجوب اطاعت از امام.(۵)
امامت امام علی (علیه‌السلام) و حسنین (علیهم‌السلام).(۶)
منجی گرایی و مهدویت: هر دو مذهب اصل ظهور منجی و موعود را پذیرفته‌اند و قائل‌اند که در آخرالزمان شخصی برای برقراری عدل و داد، ظهور خواهد کرد؛(۷) اگرچه در اینکه چه کسی است باهم اختلاف دارند.
موارد فوق گوشه‌ای از اشتراکاتِ کلی مذهب امامیه و زیدیه در موضوع امامت به شمار می‌رود.
نکته دوم:
با بررسی دقیق در موضوع امامت میان دو مذهب امامیه و زیدیه می‌توان فهمید که میان این دو مذهب شیعی تفاوت‌های زیادی است.
راه‌های اثبات امام: در کلام امامیه، نص و اعلام خداوند، پیامبر، یا امامان قبلی مهم‌ترین راه اثبات امامت امام بوده که در کنار آن معجزه (کرامت) یاور آن است.(۸) زیدیه علاوه بر نص، دعوت (فردی قیام کند و مردم را به سوی خود دعوت نماید) و همچنین انتخاب توسط شورا یا مردم را نیز از جمله راه‌های اثبات امام دانسته(۹) و وجود نص را کمالی برای آن امام می‌دانند.
کیفیت نصّ: امامیه معتقدند برای امامت امام علی، امام حسن و امان حسین علیهم السلام «نصّ جلی»(روایات آشکار و در دسترس) وجود دارد؛(۱۰) ولی زیدیه بر این باورند که نص بر امامت امام علی (علیه‌السلام) نص خفی (مخفی) بوده، هرچند نص بر حسنین (علیهم‌السلام)، نص جلی است.(۱۱)
امام مفضول و تقدم آن: امامیه بر این باور است که امام باید افضل (برترین) باشد و با وجود ایشان نوبت به مفضول (رتبه‌های پایین‌تر از او) نمی‌رسد و این قاعده استثنا بردار نیست.(۱۲) در حالی که زیدیه اگرچه افضلیت امام را شرط می‌دانند؛ ولی آن را در مواقعی و به جهت مصلحت استثنابردار می‌دانند. عده‌ای از زیدیان خلافت خلیفه اول و دوم را این‌گونه توجیه کرده‌اند که علی (علیه‌السلام) به جهت صلاح دین و جامعه، حکومت را به خلفا واگذار و راضی به خلافت آنان بود.(۱۳) بنابراین طبق نظر زیدیه می‌توان مفضول را بر افضل مقدم داشت.
عصمت: از دیدگاه امامیه، همه امامان شیعه دارای عصمت بوده و عصمت از جمله شروط لازم برای منصب امامت است.(۱۴) اما در نگاه زیدیه، عصمت شرطی برای منصب امامت نبوده و ملاکی برای برتری افراد نیست. ضمناً زیدیه قائل به عصمت در پنج تن آل عبا هستند؛ اما عصمت ائمه زیدی بعد از سه امامِ منصوص را نمی‌پذیرند.(۱۵)
علم امام: امامیه قائل به اعلم (داناترین) بودن امامان شیعه بوده و آن را صفتی الزامی برای ایشان می‌داند. همچنین علم امام، علمی لَدُنّی (الهی و آسمانی) است.(۱۶) در طرف دیگر، زیدیه علم لدنی امام را نپذیرفته و علم ایشان را عادی می‌پندارند و اعلم بودن امام را شرط ندانسته‌اند.(۱۷) البته فرقه جارودیه که از زیدیه منشعب شده در باب علم امام با امامیه هم عقیده‌اند.(۱۸)
تعداد امامان: از دیدگاه امامیه تعداد امامان مشخص بوده و بر اساس روایات متعدد از پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله)- که شیعه و سنی آن را نقل کرده‌اند- دوازده تن هستند؛ آیت‌الله صافی گلپایگانی(ره) ۲۷۱ حدیث از منابع شیعه و سنی در این زمینه گردآوری کرده است.(۱۹) زیدیه هرچند روایات دال بر ائمه اثناعشر را در جوامع روایی خود نقل کرده و بعضی از آن‌ها را نیز پذیرفته‌اند، ولی به حصر امام در عدد معینی معتقد نیستند. در تفکر آن‌ها هر فردی که شرایط امامت زیدی را داشته باشد، می‌تواند به امامت زیدی نائل آید و هیچ حصری در عدد ائمه وجود ندارد.(۲۰)
موارد یاد شده، گوشه‌ای از مهم‌ترین افتراقات دو مذهب امامیه و زیدیه در باب امامت به شمار می‌رود.
کلمات کلیدی:
امامیه، زیدیه، تشیع، اختلافات، اشتراکات، امامت.
پی‌نوشت‌ها:
۱. مظفر، محمدرضا، عقائد الامامیه، نجف، منشورات مکتبه الحیدریه، بی‌تا، ص۶۵؛ شرفی، احمد ابن محمد بن صلاح، عده الاکیاس فی شرح معانی الاساس، صنعاء، دارالحکمع الیمانیه،۱۴۱۵ ق، ج۲، ص۱۰۹.
۲. کلینی، محمد بن یعقوب، اصول کافی، ترجمه محمدباقر کمره ای، قم، انتشارات اسوه، ۱۳۷۵ ش، ج۲، ص۵۴؛ منصور بالله، قاسم بن محمد بن علی، کتاب الاساس لعقائد الاکیاس، صعده، مکتبه التراث الاسلامی، ۱۴۱۵ ق، ص۱۵۱.
۳. شیخ مفید، محمد بن نعمان، النکت الاعتقادیه، بیروت، دارالمفید، ۱۴۱۴ ق، ص۳۹؛ منصور بالله، قاسم بن محمد بن علی، الاساس لعقائد الاکیاس، ص۱۵۰.
۴. مقداد، جمال‌الدین فاضل، اللوامع الالهیه فی المباحث الکلامیه، تحقیق سید محمدعلی قاضی طباطبایی، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۴۲۳ ق، ص۳۳۳؛ مفید، محمد بن محمد بن النعمان، مصنفات الشیخ المفید، ایران، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ ق، ج۱، مقاله الزیدیه فی رأی الشیخ المفید، ص۱۴.
۵. ر.ک: طباطبایی، سید محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، ۱۳۹۰ ق، ج۴، ص۴۰۲-۴۷۸؛ منصور بالله، قاسم بن محمد بن علی، کتاب الاساس لعقائد الاکیاس، ص۱۵۱؛ متقی هندی، علی بن حسام‌الدین، کنز العمال، بیروت، مؤسسه الرساله، ۱۴۰۹ ق، ج۶، ص۶۵.
۶. الامیر الحسین بن بدر الدین، ینابیع النصیحه فی العقائد الصحیحه، تحقیق المرتضی بن زید المحطوری، صنعاء، مکتبه بدر للطباعه و النشر، ۱۴۲۲ ق، ص۳۲۵؛ منصور بالله، قاسم بن محمد بن علی، کتاب الاساس لعقائد الاکیاس، ص۱۶۸.
۷. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، قم، انتشارات حضرت معصومه (سلام‌الله علیها)، ۱۴۲۱ ش، باب ۵، ص۹۴ و ۱۰۳؛ الرسی، القاسم بن ابراهیم، الاحکام فی الحلال و الحرام، صعده، مکتبه التراث السلامی، ۱۴۲۰ ق، ج۲، ص۴۶۸.
۸. حلی، ابومنصور، حسن بن یوسف، نهج الحق و کشف الصدق، قم، دارالهجره، ۱۴۰۷ ق، ص۱۶۸.
۹. مفید، محمد بن محمد بن النعمان، مصنفات الشیخ المفید، ایران، الموتمر العالمی لالفیه الشیخ المفید، ۱۴۱۳ ق، ج۱، مقاله الزیدیه فی رأی الشیخ المفید، ص۱۴؛ صبحی، احمد محمود، الامام المجتهد یحیی بن حمزه و آراوه الکلامیه، منشورات العصر الحدیث، ۱۴۱۰ ق، ص۱۵۷-۱۵۸.
۱۰. نراقی، محمدمهدی، انیس الوحدین، تصحیح آیه الله قاضی طباطبایی، تهران، الزهرا(س)، ۱۳۶۹ ش، ص۱۴۴-۱۴۶.
۱۱. حوثی، المهدی محمد بن قاسم، الموعظه الحسنه، عمان، مؤسسه الامام زید بن علی الثقافیه،۱۴۲۰ ق، ص۱۰۴؛ سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، قم، دانشگاه ادیان و مذاهب، ۱۳۸۷ ش، ص۱۶۸.
۱۲. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله، باب حادی عشر، تحقیق مهدی محقق، تهران، مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک گیل، ۱۳۶۵ ش، ص۴۴.
۱۳. امام المنصور بالله، عبدالله بن حمزه، شرح الرساله الناصحه بالادله الواضحه، صعده، مرکز اهل‌البیت(ع) للدراسات الاسلامیه،۱۴۲۳ ق، ص۳۷۸-۳۹۱؛ منصور بالله، قاسم بن محمد بن علی، کتاب الاساس لعقائد الاکیاس، ص۱۵۱-۱۵۷؛ سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص۱۶۹.
۱۴. الطوسی، محمد بن الحسن، الرسائل العشر، قم، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۳۶۳ ش، ص۹۸.
۱۵. صبحی، احمد محمود، الامام المجتهد یحیی بن حمزه و آراوه الکلامیه، ص۱۵۴؛ سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه ص۱۷۴.
۱۶. کراجکی، محمد بن علی بن عثمان، کنزالفوائد، تحقیق شیخ عبدالله نعمه، بیروت، دارالاضواء، ۱۴۰۵ ق، ج۱، ص۲۴۱-۲۴۴.
۱۷. صبحی، احمد محمود، الامام المجتهد یحیی بن حمزه و آراوه الکلامیه، ص۱۵۵.
۱۸. احمد خطیب، صالح، الامام زید بن علی المفتری علیه، بیروت، المکتبه الفیصلیه،۱۴۰۴ ق، ص۲۳۸-۲۳۹.
۱۹. صافی گلپایگانی، لطف‌الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، فصل ۱، باب ۱.
۲۰. سلطانی، مصطفی، امامت از دیدگاه امامیه و زیدیه، ص۱۷۸.
نظرات