اهمیت فدک
پرسش:
چرا باغ فدک برای حضرت زهرا سلام الله علیها مهم بود؟
پاسخ:
فدک سرزمین حاصلخیز و دارای مزارع، باغات و نخلستان‌های فراوان بوده است و یهودیان در آن سکونت داشتند که در سال هفتم هجری بعد از فتح خیبر، به پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله پیشنهاد دادند که در مقابل صلح با سپاه اسلام، نیمی از زمین‌هایشان برای پیامبر باشد و نیم دیگر در اختیار خودشان باقی بماند. در ادامه نیز حضرت رسول صلی الله علیه و اله بعد از پذیرش این پیشنهاد، فدک را به دستور خدای متعال به حضرت زهرا سلام‌الله علیها بخشیده و برای آن سندی را تنظیم کرده و امام علی علیه‌السلام و أمّ ایمن را بر این بخشش شاهد گرفتند.
اما متأسفانه، ابوبکر (خلیفه اول) بعد از وفات حضرت رسول صلی الله علیه و اله با این استدلال که پیامبران بعد از خود هیچ مالی را به ارث نمی‌گذارند، فدک را از حضرت زهرا سلام‌الله علیها گرفت. ایشان نیز برای بازپس‌گیری حق خویش اقداماتی را انجام دادند، ولی به نتیجه نرسید.
اهمیت فدک برای حضرت زهرا سلام‌الله علیها و تلاش ایشان برای پس گرفتن حق خود، از چند جهت قابل‌توجه است:
۱. بر اساس سندی که توسط امام علی علیه‌السلام به دستور پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله تنظیم‌شده بود، فدک (همان‌طور که گفته شد) جزء اموال پیامبرصلی الله علیه واله بود که ایشان شخصاً آن را به دخترشان فاطمه زهرا سلام الله علیها بخشیده بودند و ایشان می‌خواستند مال خود را پس بگیرند.
۲. فدک به همراه باغ‌ها و مزارع آن، از درآمد فراوانی برخوردار بود که ایشان از طریق آن می‌توانستند اقتصاد خانواده خویش و نیز بنی‌هاشم را تأمین کرده و در کنار آن به فقرا و مستمندان کمک کنند.
۳. بر اساس آنچه در غدیر اتفاق افتاده بود، قرار بود امام علی علیه‌السلام به‌عنوان خلیفه بعد از رسول خدا صلی الله علیه و اله، رهبری جامعه اسلامی را عهده‌دار شود. فدک و درآمد حاصل از آن همانند اموال حضرت خدیجه سلام‌الله علیها برای حضرت رسول صلی الله علیه و اله به‌عنوان یک پشتوانه مالی قوی برای حکومت حضرت محسوب می‌شد که از طریق آن می‌توانست جامعه را اداره کند.
۴. بعد از غصب خلافت از امام علی علیه‌السلام، ایشان نیازمند یک پشتوانه اقتصادی مناسب برای مقابله با دستگاه خلافت بودند. فدک و درآمد آن می‌توانست در ادامه مسیر، برای مبارزه با غاصبین خلافت چاره‌ساز باشد.
درمجموع، سرزمین فدک یک ارتباط مستقیم با خلافت و ولایت امام علی علیه‌السلام دارد. بخش زیادی از خطبه فدکیه که حضرت زهرا سلام‌الله علیها در مسجد خواندند، درباره دفاع از خلافت و جانشینی امیرالمؤمنین علیه‌السلام بود و قسمت اندکی از آن مربوط به غصب فدک بود. در واقع، فدک و اقدامات حضرت فاطمه سلام‌الله علیها برای بازپس‌گیری آن، بیشتر جنبه سیاسی داشت تا جنبه اقتصادی؛ و برای حضرت در درجه دوم و بعد از مسئله جانشینی امام علی علیه‌السلام قرار داشت. برای اثبات این مسئله مهم، می‌توان از فرمایش امام کاظم علیه‌السلام در این زمینه استفاده کرد. در ملاقاتی که بین ایشان و هارون‌الرشید رخ داد، خلیفه عباسی از امام کاظم علیه‌السلام می‌خواهد مرزهای فدک را مشخص کند تا آن را به امام برگرداند؛ حضرت ابتدا از این کار امتناع می‌کند، ولی با اصرار خلیفه عباسی نهایتاً محدوده آن را مشخص می‌کند. نکته جالب این است که حضرت تنها به محدوده جغرافیایی خاص فدک در اطراف مدینه اشاره نمی‌کند، بلکه تمام سرزمین‌هایی را که در آن زمان جزء قلمرو عباسیان بود، به‌عنوان محدوده فدک معرفی می‌کند. هارون بعد از مواجهه با این سخن حضرت، ناراحت شده و به امام می‌گوید: «بفرما جای من بنشین! با این حساب، چیزی برای ما باقی نمی‌ماند»! امام علیه‌السلام در پاسخ فرمودند: «به تو گفتم اگر حدّ فدک را مشخص کنم، تو آن را به ما باز پس نمی‌دهی».
در پایان، برای اثبات سیاسی بودن غصب فدک از حضرت زهرا سلام‌الله علیها، به اعتراف ابن ابی الحدید و استادش که از بزرگان اهل سنت از معتزله هستند، اشاره می‌کنیم. وی از استادش «علی بن فارقی» سؤال می‌کند که آیا فاطمه سلام الله علیها در ادعای مالکیت فدک صادق بود؟ استاد در پاسخ می‌گوید: آری. ابن ابی الحدید بار دیگر با تعجب این‌چنین سؤال می‌کند: «پس چرا خلیفه اوّل فدک را به او نداد، درحالی‌که فاطمه سلام الله علیها نزد او راست‌گو بود؟ استاد در حالی که تبسّمی بر لب داشت، افزود: «اگر ابوبکر آن روز فدک را به‌مجرد ادعای فاطمه علیهاالسلام به او می‌داد، فردا به سراغش می‌آمد و ادعای خلافت برای همسرش می‌کرد! و وی را از مقامش کنار می‌زد، و او هیچ‌گونه عذر و دفاعی از خود نداشت، زیرا با دادن فدک پذیرفته بود که فاطمه علیهاالسلام هر چه را ادعا کند راست می‌گوید، و نیازی به بینه و گواه ندارد.» در نهایت، ابن ابی الحدید می‌افزاید: «و این‌یک واقعیت است، هرچند استادم آن را به‌عنوان مزاح مطرح کرد.
کلمات کلیدی:
حضرت زهرا سلام‌الله علیها، فدک، یهودیان خیبر.
منابع برای مطالعه بیشتر:
۱- فدک در تاریخ، سید محمدباقر صدر، ترجمه سید ابوالقاسم حسینی، انتشارات صدر.
۲- فدک در فراز و نشیب، تألیف آیت‌الله علی حسینی میلانی، نشر مرکز الحقایق الاسلامیه.
۳- پژوهشی در مسئله فدک، مرضیه شیر خدایی، نشر شکوفه‌های دانش.
پانویس:
۱. نک: یاقوت حموی، البلدان، ج۴، ص۲۳۸؛ ابن منظور، لسان العرب، ج۱۰، ص۴۳۷.
۲. بلاذری، ابوالحسن احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ص۴۱.
۳. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک، ج۳، ص۱۵.
۴. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن، ج۸، ص۴۷۸.
۵. راوندی، قطب‌الدین سعید بن عبدالله، الخرائج والجرائح، ج۱، ص۱۱۳.
۶. ابن طیفور، احمد بن ابی طاهر، بلاغات النساء، ص۳۱.
۷. جوهری، احمد بن عبدالعزیز، السقیفه و فدک، ص۱۳۳ به بعد.
۸. سبط ابن الجوزی، تذکره الخواص، ص۳۵۰؛ ابن شهرآشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی‌طالب، ج۴، ص۳۲۰؛ ابوالفرج الاصفهانی، مقاتل الطالبیین، ص۳۵۰.
۹. ابن ابی الحدید، عبدالحمید بن هبه الله، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۶، ص۲۸۴.
نظرات