حالت روح در بعد از مرگ، مثل همان حالت در زمان خواب است؟

علم انسان بسیار محدود و ناقص(ناقص با غلط متفاوت است) است. و این نقص درباره روح به طور واضح تر برایمان روشن شده و قرآن نیز در پاسخ به سوال از روح، همین نقص علمی را یادآور می شود:
وَ یَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی وَ ما أُوتیتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلاَّ قَلیلاً[اسراء/۸۵] تو را از روح مى‏پرسند. بگو: روح جزئى از فرمان پروردگار من است و شما را جز اندك دانشى نداده‏اند.

اما با دقت و تامل می توان نکاتی یافت که در ذیل به بعضی از آن ها اشاره می شود:
۱- اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها وَ الَّتی‏ لَمْ تَمُتْ فی‏ مَنامِها فَیُمْسِكُ الَّتی‏ قَضى‏ عَلَیْهَا الْمَوْتَ وَ یُرْسِلُ الْأُخْرى‏ إِلى‏ أَجَلٍ مُسَمًّى إِنَّ فی‏ ذلِكَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَكَّرُونَ [زمر/۴۲] خدا جانها را به هنگام مردنشان مى‌‏گیرد، و نیز جان كسانى را كه در خواب خود نمرده‌‏اند. جانهایى را كه حكم مرگ بر آنها رانده شده نگه مى‏‌دارد و دیگران را تا زمانى كه معین است باز مى‌‏فرستد. در این عبرتهاست براى آنهایى كه مى‌‏اندیشند.
در این آیه خواب و مرگ به یکدیگر تشبیه شده اند. ولی باید دقت کرد که تشبیه به معنای یکسانی کامل و صد در صد نیست. دو چیزی که با یکدیگر شبیه هستند، تفاوت هایی نیز با یکدیگر دارند. و به همین علت ما آن دو را، متمایز و دو چیز می دانیم.
شباهت خواب و مرگ، در قطع ارتباط روح با جسم است. اما در خواب این قطع رابطه، ناقص است. و در مرگ قطع رابطه کامل و تام می شود.
در تفسیر نمونه در ذیل همین آیه می نویسد: «روح نسبت به بدن داراى سه حالت است: ارتباط تام (حالت حیات و بیدارى) ارتباط ناقص (حالت خواب) قطع ارتباط به طور كامل (حالت مرگ).  خواب" چهره ضعیفى از" مرگ" است، و" مرگ" نمونه كاملى از" خواب"»[۱]
پس نمی توانیم با تامل در خواب، چیستی مرگ را به صورت کامل دریابیم.

۲- اتفاقی که در خواب رخ می دهد، ضعیف شدن ارتباط روح با بدن است. و به راحتی می توانیم این مطلب را بیابیم. وقتی کسی به خواب رفته، مانعی بر سر راه گوشهایش قرار نمی گیرد، اما صداهای محیط را نمی شنود! بعضی افراد که در خواب پلکشان مقداری باز می ماند، اگر چه نور به درون چشم او می تابد، اما چیزی نمی بینند. پس قطع ارتباط روح با بدن، در حالت  خواب (به مقداری) با اندک تاملی یافت می شود.

۳- در حالت خواب، آزادی ارواح در اشخاص مختلف، تفاوت می کند. به عنوان مثال کسی که پرخوری کرده، روح همچنان تا حد زیادی باید مشغول تدبیر بدن باشد و رویاهایی نیز که در این زمان در خاطرش می ماند، همه مربوط به پرخوری اوست. چون روح همچنان در اسارت بدن است. اما ارواحی که در بیداری از مادیات بیشتر رها بوده، به راحتی رویاهای صادقه می بینند که به معنای پرواز روح به ورای مرزهای زمان است. پس اعمال و رفتار ما در بیداری، در میزان آزادی روح در حالت خواب تاثیر گذار است.

۴- از بعضی آیات و روایات استفاده می شود که با مرگ پرده ها کنار می رود و حقایق روشن می شود.
وَ لَوْ تَرى‏ إِذِ الظَّالِمُونَ فی‏ غَمَراتِ الْمَوْتِ وَ الْمَلائِكَةُ باسِطُوا أَیْدیهِمْ أَخْرِجُوا أَنْفُسَكُمُ الْیَوْمَ تُجْزَوْنَ عَذابَ الْهُونِ بِما كُنْتُمْ تَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ غَیْرَ الْحَقِّ وَ كُنْتُمْ عَنْ آیاتِهِ تَسْتَكْبِرُونَ [۹۳ انعام] اگر ببینى آن گاه كه این ستمكاران در سكرات مرگ گرفتارند و ملائكه بر آنها دست گشوده‌‏اند كه: جان خویش بیرون كنید، امروز شما را به عذابى خواركننده عذاب مى‌‏كنند، و این به كیفر آن است كه درباره خدا به ناحق سخن مى‌‏گفتید و از آیات او سرپیچى مى‌‏كردید.
پیامبر (ص) می فرمایند: النَّاسُ نِیَامٌ فَإِذَا مَاتُوا انْتَبَهُوا[۲] مردم در خواب هستند که با مرگ هشیار می شوند.

۵- شاید نهایت هشیاری برای عده ای، بعد از برزخ و در قیامت رخ دهد. که قرآن تیز بین بودن را در آن روز به انسان نسبت می دهد
وَ نُفِخَ فِی الصُّورِ ذلِكَ یَوْمُ الْوَعیدِ  ... لَقَدْ كُنْتَ فی‏ غَفْلَةٍ مِنْ هذا فَكَشَفْنا عَنْكَ غِطاءَكَ فَبَصَرُكَ الْیَوْمَ حَدیدٌ [۲۲ و ۲۰ قاف] و در صور دمیده مى‏شود. این است روز وعده‏هاى عذاب.تو از این غافل بودى. ما پرده از برابرت برداشتیم و امروز چشمانت تیزبین شده است.
و مکاشفات بعضی از علما، از افراد برزخی، یا قائل بودن به اینکه ممکن است شخص در مرگ ناگهانی متوجه مرگ خویش نشود، موئدی برای همین مطلب است.

[۱]. تفسیر نمونه، ج‏۱۹، ص: ۴۷۸.
[۲]. بحار الأنوار الجامعة ج‏۵۰، ص۱۳۴.