در چه مواقعی دروغ گفتن جایز است؟

در چه مواقعی دروغ گفتن جایز است؟

دروغ به لحاظ اخلاقی از بزرگترین گناهان است و به لحاظ شرعی از حرام های مسلم شریعت است، زیرا كلید تمامی بدی ها و سرمنشأ همه شرها است. امام حسن عسكری در این زمینه فرموده اند: تمام خباثت ها در خانه ای قرار دارد و كلیه آن خانه، دروغ است.[۱]

دروغ تبعات زشت بسیاری دارد که بعضی از آنها را با بیان روایت، تقدیم می کنیم:
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: دروغ، روزى را كم مى كند.[۲]
امام على علیه السلام: نتیجه دروغ، خوارى در دنیا و عذاب در آخرت است.[۳]
امام على علیه السلام: دروغگو و مرده یكسانند؛ زیرا برترى زنده بر مرده، به سبب اعتماد به اوست. پس هر گاه به گفته او اعتماد نشود، حیاتش از بین رفته است.[۴]
امام على علیه السلام: دروغگو با دروغگویى خود سه چیز به دست مى آورد: خشم خدا، نگاه تحقیرآمیز مردم و دشمنى فرشتگان.[۵]

بنابراین دروغ بسیار ناپسند و زشت است و تنها در جایی که مصلحتی جدی و بسیار مهم وجود دارد، خدای متعال اجازه دروغ گفتن را داده است. که البته باید بسیار مراقب فریبکاری های نفس بود، و منفعت شخصی را به جای مصلحت قرار نداد. و برای این کار باید موارد خاصی که به عنوان مصادیق این مصلحت بزرگ بیان شده اند را مد نظر قرار داد. مواردی نظیر:  حفظ جان مؤمن، حفظ آبروی مؤمن در مساله ای حساس، دفع فتنه و فساد و دفع ضرر بدنی و مالی در برابر ظالم یا اصلاح بین دو نفر که از جمله مصادیق این مصلحت بزرگ شمرده شده اند. این موارد در احادیث مورد اشاره واقع شده اند:

امام صادق علیه السلام: آشتى دهنده، دروغگو نیست.[۶]
پیامبر خدا صلى الله علیه و آله: خداوند عزّ و جلّ، دروغ گفتن به منظور ایجاد صلح و آشتى را دوست دارد و راستگویى به قصد فساد انگیزى را دشمن مى دارد.[۷]
امام صادق علیه السلام: دروغ نكوهیده است، مگر در دو جا: دور كردن شرّ ستمگران و آشتى دادن میان مسلمانان.[۸]

البته به دلیل زشتی بسیار دروغ، گفته شده در همین موارد نیز تا آنجا که ممکن است شخص توریه کند و از دروغ گفتن پرهیز کند. توریه این است كه انسان بدون این كه دروغ بگوید، به گونه‏ای حرف بزند كه طرف مقابل برداشت دیگری كند. نقل است یكی از اهل سنت از شیعه‏ای پرسید جانشین بعد از پیامبر(صلی الله علیه و اله ) كیست؟ شیعه جواب دادند كسی كه دخترش در خانه او است. آن شخص تصور كرد كه ابوبكر را می‏گوید؛ چون دخترش عایشه زن پیامبر بود. ازاین‏ رو آزاری به شخص شیعه نرساند؛ در حالی كه منظور او امیرالمؤمنین(علیه السلام ) بود.

پیامبر خدا صلى الله علیه و آله می فرمایند: در سر بسته گویى ها، ظرافتهایى است كه مرد خردمند را از دروغ گفتن بى نیاز مى كند.[۹]

در حدیثی از امام صادق (ع) نمونه هایی از توریه انبیاء بیان شده است: از امام صادق علیه السلام درباره این سخن خداوند عزّ و جلّ در داستان ابراهیم سؤال شد كه: «گفت: [نه ]بلكه بزرگترشان این كار را كرده است، اگر سخن مى گویند از آنها بپرسید». حضرت فرمود: نه، بت بزرگشان این كار را كرده بود و نه ابراهیم علیه السلام دروغ گفت. عرض شد: چگونه؟ حضرت فرمود: زیرا ابراهیم گفت: «اگر سخن مى گویند از آنها بپرسید». اگر بتها سخن مى گفتند، بزرگشان این كار را كرده بود و اگر سخن نمى گفتند، بزرگشان كارى نكرده بود.اما آنها سخن نگفتند[و نمى توانستند بگویند] و ابراهیم هم دروغ نگفت.
همچنین، از آن حضرت درباره این آیه سوره یوسف سؤال شد كه: «اى كاروانیان! قطعاً شما دزد هستید». حضرت فرمود: آنها یوسف را از پدرش دزدیدند. مگر نمى بینى كه وقتى [برادران یوسف ]گفتند: «چه گم كرده اید؟ گفتند: جام پادشاه را گم كرده ایم» و یوسف نگفت: جام پادشاه را دزدیده اید. در حقیقت آنها یوسف را از پدرش دزدیدند [و مقصود یوسف نیز از این كه گفت قطعاً شما دزد هستید ، همین معناست].
نیز از این سخن ابراهیم علیه السلام از امام صادق سؤال شد كه: «پس نگاهى به ستارگان كرد و گفت: من كسالت دارم». حضرت فرمود: ابراهیم نه كسالت داشت و نه دروغ گفت؛ بلكه مقصود او كسالت در دینش بود، چون در جستجوى [دین درست] بود.[۱۰]

[۱]. جامع السعادات، ج ۲، ص ۳۲۳.
[۲]. الترغیب و الترهیب : ٣/٥٩٦/٢٩.
[۳]. غرر الحكم : ٤٦٤٠.
[۴]. غرر الحكم : ٢١٠٤.
[۵]. غرر الحكم : ١١٠٣٩.
[۶]. الكافی : ٢/٢١٠/٥.
[۷]. بحار الأنوار : ٧٧/٤٧/٣.
[۸]. بحار الأنوار : ٧٢/٢٦٣/٤٨.
[۹]. كنز العمّال : ٨٢٥٣.
[۱۰]. الاحتجاج : ٢/٢٥٦/٢٢٨.

نظرات