پرسش: کدام نفس‌ها دعوت به کار شر می‌کنند؟

پاسخ:

نفس انسان در قرآن با سه صفت معرفی شده است که هر یک از این صفات نشان دهنده یک درجه و یک مرتبه از نفس انسان است.

* یکی نفس اماره که از زبان حضرت یوسف نقل می‌فرماید: «وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسی إِنَّ النَّفْسَ َلأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ»(۱) در اینجا نفس اماره- که «اماره» صیغه مبالغه است- یعنی نفس فرمان دهنده و به شدت فرمان دهنده و در کمال استبداد فرمان دهنده. مقصود همان حالتی از نفس است که در آن حالت هواها بر انسان حاکم و غالب است و انسان صد در صد محکوم خواهش‌های نفسانی خودش است.

نفس اماره به سوء، یعنی نفسی که به انسان فرمان به بدی می‌دهد و انسان یک خاصیت بیشتر ندارد و آن این است که همیشه فرمان به بدی می‌دهد.

* ولی در جای دیگر شکل دیگری دارد: «نفس لوامه»، ‌نفس ملامتگر. نفس ملامتگر یعنی قوه‌ای که در درون انسان است و خود انسان را در کار بد مورد ملامت قرار می‌دهد، یعنی اگر کار بد بکند ملامت می‌کند که چرا ما این کار را کردیم؟ و اگر کار خوب را نکرده یا کم کرده است، باز خودش را ملامت می‌کند: چرا فلان کار خوب را من نکردم یا فلان کار خوب را من کم کردم. درست نقطه مقابل نفس اماره.

او فرمان به بدی می‌دهد؛ این برعکس، مثل یک قاضی عادل می‌آید انسان را و در واقع آن نفس اماره را مورد ملامت و سرزنش قرار می‌دهد، می‌گوید چرا این کار را کردی، نمی‌‌بایست می‌کردی؛ چرا آن کار خوب را کم کردی؟

* یکی دیگر «نفس مطمئنه» است که آن درجه بالاتر است: «یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُارْجِعی إِلی‏ رَبِّکِ راضِیَةً مَرْضِیَّةً فَادْخُلی فی عِبادی وَ ادْخُلی جَنَّتی»(۲)؛ ای نفس آرامش یافته، این نفس به حقیقت واصل شده،‌‌ای نفس از هر گونه دغدغه وشک و شبه و دو دلی و تردید و ترس و جبن و همه چیز رهایی یافته و به آرامش و طمأنینه کامل رسیده!

 

پی نوشت ها:

۱-یوسف/۵۳

۲-فجر/۲۷-۳۰