آیا می توان چشم به آسمان داشت و به انتظار نجات دهنده بود؟ این ضعف و حقارت نیست؟

طرح این گونه سوالات و ابهامات قبل از هر چیز ریشه در عدم شناخت صحیح توحید دارد. گویی تصور می کنیم که ما در عمل خود مستقل از خدای متعال هستیم و می توانیم بدون امداد الهی دست به کار شده و عملی را انجام دهیم! در حالی که انسان بدون عنایت خدای متعال قادر به انجام هیچ کاری نیست. و لازمه شناخت صحیح توحید افعالی این است که متوجه باشیم هر عملی که انجام می دهیم به حول و قوه الهی است.

بنابراین چشم به آسمان ها داشتن، عملی صحیح است و هرگز نباید آن را مرادف با بیکار نشستن و تنبلی دانست. و برای نقد بهانه جویان و بی کاران، از عبارت کسانی که چشم به آسمان دوخته اند استفاده کنیم.

نکته بعدی ای که باید به آن پرداخت اینکه انسان هرگز بی نیاز از امدادهای الهی نیست. یعنی علاوه بر آنکه با حول و قوه الهی خودمان دست به کار شده و اعمالی را انجام می دهیم، باید جویای امدادهای الهی و تاثیر گذاری آنها باشیم. چرا که در شکل گیری یک امر علاوه بر عوامل مادی، عواملی معنوی نیز در کار است.

از این رو خدای متعال گوشزد می کند که آنچه ما حرث می کنیم، او زراعت می کند.

«أَ فَرَأَیْتُمْ ما تَحْرُثُونَ * أَ أَنْتُمْ تَزْرَعُونَهُ أَمْ نَحْنُ الزَّارِعُونَ[واقعه/۶۳-۶۴] آیا هیچ درباره آنچه كشت مى ‏كنید اندیشیده ‏اید؟!  آیا شما آن را مى ‏رویانید یا ما مى‏ رویانیم؟»

بنابراین انسان حتی اگر تمام توان خود را به کار بگیرد؛ همچنان محتاج دعا و توسل است و باید نقش امدادهای الهی در به ثمر نشیدن اعمالش را درک کند.

اما نکته صحیحی که برای طرح آن این سوال بیان شده (که خود دو آفت مهم داشت) این است که امداد الهی بی ضابطه نیست و خدای متعال برای فرو فرستادن امداد خود شرایط و نظامی دارد، یعنی همان گونه که عالم طبیعت نظامند و مطابق قوانین علیتی است، عوامل معنوی نیز ضابطه مند بوده و قوانینی در آنجا دخیل است. از جمله این ضوابط اینکه خدای متعال کسانی را نصرت می کند که به نصرت دین الهی پرداخته و در این راه استقامت ورزیده اند، از این رو حضرت علی (ع) نزول نصرت الهی را بعد از استقامت مسلمانان می خواند و می فرمایند:

گاهى یك نفر از ما و دیگرى از دشمنان ما، مانند دو پهلوان نبرد مى‏كردند، و هر كدام مى‏خواست كار دیگرى را بسازد و جام مرگ را به دیگرى بنوشاند، گاهى ما بر دشمن پیروز مى‏شدیم و زمانى دشمن بر ما غلبه مى‏كرد. پس آنگاه كه خدا، راستى و اخلاص ما را دید، خوارى و ذلّت را بر دشمنان ما نازل و پیروزى را به ما عنایت فرمود.[۱]

[۱]. خطبه ۵۶ نهج البلاغه.