واقعه ي اُترار که بهانه ي حمله ي چنگيز به ايران شد، چ نوع واقعه اي بود؟

مغولان ابتدا با توسعه ارضی و دستیابی به گوشه ای از راه های بازرگانی بین المللی ، خود را در محور تجارت منطقه ای شرق دور و شرق میانه وارد کردند و این آغاز ماجرا بود . بازرگانان مسلمان ، مسیحی و بودائی که از اقصی نقاط جهان در مغولستان یکپارچه قرن ۶ ه. ق در رفت وآمد بودند و باحکومت و خان مغول در تماس ، نه تنها در شکوفایی اقتصاد نقشی به عهده گرفتند ، بلکه در تنویر افکار خان و اشرافیت نو پای فئودال نظامی ایل موثر واقع شدند . در بین دسته های بازرگانی بین الملی ، ارجحیت و اکثریت با تجار مسلمان یا دقیقتر بگوییم بازرگانان ایرانی بود.قدرت برتر دنیای شرق یعنی ایران خوارزمشاهی اطلاعات وسیعی در اختیار خان مغول می گذاشتند و با عرضه کردن کالاهای پرزرق و برق و پر بها و تحفه هایی بی بدیل ، چشم ها را خیره می کردند.( ۱)

باید توجه داشت که بازرگانان ایرانی که در زمان گسترش حکومت تازه تولد یافته مغول ، بازرگانی خود بیش از بیش رونق بخشیده در دستگاه حکومتی اعتباری یافته بودند ، به هیچ وجه حافظ منافع سیاسی کشور خود نبودند بلکه برای منافع شخصی و خانوادگی و کسب ثروت کار می کردند. (۲)
یکی از دلایل مهم حمله چنگیز بر می گردد به همین قضیه بازرگانی که به حادثه اترار معروف شده است در این قسمت مقاله به آن می پردازیم.اترار یک شهری مرزی بین مغولستان و ایران بود ، که معمولا کاروان های تجاری از این مرز عبور می کردند . حاکم این شهر غایر خان نام داشت که از اقوام نزدیک محمد خوارزمشاه بود.

چنگیز که به واسط روابط تجاری روز افزون و هدفهای توسعه طلبانه بازرگانی و بخصوص فتح نیمی از قلمرو قراختاییان و هم مرز شدن با خوارزمشاهیان از اوضاع ایران و عظمت آن مطلع بود، تصمیم گرفت روابط تجاری وسیعی با خوارزمشاهیان برقرار سازد. (۳)
 تجار مغول که حدود ۵۰۰ نفر بودند وقتی وارد شهر مرزی اترار شدند حاکم آن شهر غایر خان به بهانه جاسوسی تجار خان همه آن ها را گرفت و اموال گران قیمت آن ها را ضبط کرد به نحوی که فقط یک نفر از آن جمع زنده ماند که این خبر را به چنگیز رساند . بعد از این ماجرا چنگیز سه سفیر به سوی خوارزمشاه فرستاد برای تحویل حاکم اترار، ولی سلطان بخاطر ترس و روابط خویشاوندی با حاکم اترار از این کار خوداری کرد ، فکر کرد اگر این عمل را انجام بدهد حمل بر ضعف او از مغولان خواهد بود. پس دستور داد پیک خان را بکشند و ریش همراهانش را بتراشند زیرا در نزد مغولان سفیر مصنونیت داشت و تراشیدن ریش هم اهانت بزرگی به حساب می آمد و این خشم چنگیز را به همراه داشت . نکته حائزه اهمیت اینکه اگر واقعه اترار هم به وقوع نمی پیوست دیر یا زود بخاطر قدرت نظامی و اتحاد قبایل آسیای صغیر چنگیز به ایران حمله می کرد ( ۴)

پی نوشتها:

۱. بیانی؛ شیرین؛ مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، ۱۳۸۸، ص ۲۲.

۲. همان. ص۲۳.

۳. همان. ص ۳۴.

۴. اشپولر؛ بارتولد؛ تاریخ مغول در ایران؛ ترجمه محمود میرآفتاب، ۱۳۵۲، ص ۹۲۸