تعریف غيبت چیست و چه خصوصیاتی دارد؟

«غيبت» يعني پشت سر ديگران بدگويي كردن و سخن ناخوشايند گفتن است. اين تعريف با شمول و عمومي كه دارا است، ‌شامل انواع غيبت، بهتان، تهمت، فحش و حتي ذكر عيوب آشكار نيز مي‌شود، حال آن كه هر يك از اين‌ها در اصطلاح تعريف خاصي داشته و از نظر شرعي داراي احكام ويژه اي است و همه ‌آن‌ها از مصاديق غيبت به شمار نمي‌روند. بنابراين مفهوم غيبت در لغت مفهومي است اعم از غيبت مصطلح و در احاديث نيز گاهي به همين معنا (مفهوم عام) اطلاق شده است.
امّا غيبت در اصطلاح به اين معنا است كه شخص از عيب برادر ديني اش مطلع شود و در حالي كه آن فرد از بيان عيب ناراحت مي‌شود، آن را براي ديگري بازگو كند،خواه آن عيب و نقص در بدن شخص باشد مثل اين كه بگويي فلاني كور يا كوتاه يا بلند است، يا در صفات و اقوال و اخلاق شخص باشد، مثل اين كه بگويي بد اخلاق يا رياكار است و... اين‌ها غيبت محسوب مي‌شوند. بنابراين غيبت به معناي بدگويي كردن پشت سر ديگران و عيب را آشكار كردن است. غيبت حرام و از گناهان كبيره است.
ذكر محاسن و خوبي‌هاي افراد به عنوان تعريف و تمجيد آن‌ها غيبت نيست(۱)، هر چند از افشاي خوبي‌هاي خود ناراحت شوند. البته در اين صورت "آزار" حساب مي‌شود كه حكم جداگانه اي دارد.(۲)

از روايات بر مي‌آيد كه غيبت سه ركن دارد:
۱ـ نخست اين كه سخني را پشت سر كسي بگويد؛ ۲- ذكر عيوب پنهان باشد؛ ۳- اگر غيبت شونده آن را بشنود ناراحت شود.(۳)
از رسول اكرم (ص) روايتي نقل شد كه حضرت در تعريف غيبت فرمود: «ذكرك اخاك بما يكره». مقصود از «يكره» در اين حديث، اين نيست كه آن چه را فقط برادرت خوش ندارد، ذكر كني؛ بلكه منظور، امري است كه به طور طبيعي و نزد عامه ناخوشايند باشد، زيرا خداوند متعال راضي نيست آبروي مؤمن در اجتماع بريزد.
پيامبر اكرم (ص): ان الله تبارك و تعالي فوض الي المؤمن كل شي‏ء الا اذلال نفسه.(۴) خداوند بلند مرتبه همه چيز، جز ذليل كردن نفس را به مؤمن تفويض كرده است.
بنابراين از روايت مي‌توان برداشت كرد كه اگر مؤمن، عيب برادر مؤمن خود را كه ناپسند تلقي مي‏شود، پشت سرش بگويد و آن فرد هم راضي باشد، رضايتش موجب برداشته شدن حرمت اين عمل نمي‏شود.
در توضيح يكي ديگر از شروط غيبت بايد عرض كنم: عيب و نقصي در غياب فرد بازگو شود كه از مردم پوشيده بوده است؛ بنابراين اگر فردي به داشتن عيبي نزد مردم معروف باشد، بازگفتن آن نزد كسي كه از آن آگاهي دارد، حرام نيست.
حضرت موسي بن جعفر(ع) فرمود: من ذكر رجلا من خلفه بما هو فيه مما عرفه الناس لم يغتبه و من ذكره من خلفه بما هو فيه مما لايعرفه الناس اغتابه. (۵)
كسي كه پشت سر شخصي چيزي را يادآور شود كه همه مردم مي‏دانند، غيبت نيست و اگر كسي پشت سر شخصي نقص يا عيبي را بگويد كه مردم نمي‏دانند، غيبت است.
مورد ديگر اينست كه غيبت شنونده داشته باشد؛ پس اگر انساني تنها نشسته باشد و از روي ناراحتي يادآور عيوب ديگري شود، چون شنونده ندارد، رفتار او حرام نيست و غيبت به شمار نمي‌رود.

پي‌نوشت‌ها:
۱. امام خميني، استفتائات، ج ۲، ص ۶۱۷.
۲.اخلاق عملي،آيت الله مهدوي كني، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، ص ۱۴۰.
۳. مكارم شيرازي، اخلاق در قرآن، انتشارات علي ابن ابيطالب، ج۳، ص۱۰۸.
۴. كافي، ثقة الاسلام كليني، انتشارات اسوه، ج ۵، ص ۶۳، ح‏۳.
۵. همان، ج ۲، ص ۳۵۸، ح ۶.