منظور از عذاب قبر چیست؟

در قرآن و احادیث مکرر به مساله عذاب قبر پرداخته شده است. از مواردی که صریحا به عذاب در قبر، و پیش از قیامت اشاره کرده است، سرگذشت آل فرعون در قبر است که می فرماید:

النَّارُ يُعْرَضُونَ عَلَيْها غُدُوًّا وَ عَشِيًّا وَ يَوْمَ تَقُومُ السَّاعَةُ أَدْخِلُوا آلَ فِرْعَوْنَ أَشَدَّ الْعَذابِ (۴۶  غافر) عذاب آنها آتش است كه هر صبح و شام بر آن عرضه مى‏شوند و روزى كه قيامت برپا شود (مى‏فرمايد:) «آل فرعون را در سخت‏ترين عذابها وارد كنيد!

همان گونه که در آیه مشاهده می شود، از صبح و شب سخن گفته می شود، در حالی که با برپایی قیامت و بر هم خوردن نظام دنیا، صبح و شب باقی نخواهد ماند. علاوه بر آنکه در ادامه آیه تصریح می کند پس از این مرحله از عذاب، قیامت برپا می شود.

همچنین حضرت علی (ع) ضمن اشاره به آیه

وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْري فَإِنَّ لَهُ مَعيشَةً ضَنْكاً وَ نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى‏ (۱۲۴  طه) و هر كس از ياد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت و روز قيامت، او را نابينا محشور مى‏كنيم!»

تاویل آن را زندگی برزخی و عذاب قبر دانسته اند که می فرمایند: بندگان خدا! براى كسى كه آمرزيده نشده، از مرگ سخت تر قبر است. پس، از تنگى و فشار و تاريكى و تنهايى قبر بترسيد ... آن زندگى تنگى كه خداوند به دشمن خود نسبت به آن هشدار داده، (آیه فوق) عذاب قبر است. الأمالي للطوسي : ٢٨/٣١.

و همان گونه که از این روایات و آیات مشخص می شود، بین مفهوم قبر و مفهوم برزخ یکسانی وجود دارد و منظور از عذاب قبر، قبر مادی و عذاب معطوف به جسم مادی نیست. و این گونه نام گذاری به خاطر ارتباطات عالم ماده و معناست. کما اینکه سنگ دلی که یک صفت روحی و مربوط به امر غیر مادی است، با نام یک بخش مادی از بدن انسان عجین شده، و برای اشاره به عقل که فعل روح انسان است، به سر انسان اشاره می کنند که مغز در آن قرار گرفته و بیشترین تناسب را با قوه مجرد فهم دارد. حال آنکه مغز غیر از عقل است. بنابراین مقصود از فشار قبر این نیست که در این قبور خاکى محسوس - که جزئى از عالم ماده است - فشارى بر بدن مادى انسان ها وارد مى‏شود.

در مورد فلسفه عذاب‏ قبر می توان گفت: برزخ که اولین مرحله عالم آخرت است، شروع  تجسم اعمال  است. و هر کس با اعمال خود دست به گریبان خواهد بود. و در حالی که  اعتقادات و اعمال پا ک و درست ، حقایقى نورانى هستند که به صورت نعمت و لذت نمایان می شوند؛ پندارهای ناپسند و اعمال نادرست و گناهان ، حقایقى ظلمانى هستند که به صورت عذاب‏ها و فشارهاى دوزخى نمایان می گردند.

و به عنوان نکته پایانی می توان گفت که عذاب قبر، برای برخی از مومنان که به گناه آلوده بوده اند، سبب پاک شدن آنها از گناهان است و با این پاکی، برای قیامت مشکلی نخواهند داشت کما اینکه

امام صادق (ع) از پیامبر اکرم نقل می فرمایند ‌: فشار قبر برای مؤمن‌، کفاره نعمت‌هایی است که ضایع کرده است‌.  بحارالانوار،ج۶ ، ص ۲۲۱، ح ۱۶