باید از خدا بترسیم یا او را دوست داشته باشیم؟

اگر معنای واقعی ترس از خدا و دوست داشتن او را در نظر داشته باشیم، بین این دو هیچ منافاتی نمی بینیم، چون متعلق ترس و دوستی دو امر متفاوت است.

خدای متعال به ما نعمت های بیشماری داده است که حقیقتا انسان از شمردن آن عاجز است، چه آنکه بخواهد شکر آن را بکند:
«وَ إِنْ تَعُدُّوا نِعْمَةَ اللَّهِ لا تُحْصُوها إِنَّ اللَّهَ لَغَفُورٌ رَحیمٌ[نحل/۱۸] و اگر نعمتهاى خدا را بشمارید، هرگز نمى ‏توانید آنها را احصا كنید خداوند بخشنده و مهربان است.»

اصل وجود و شرافتی که در خلق انسان به او عطا شده،  تسخیر کردن تمام نظام مادی برای در خدمت انسان بودن، مامور کردن فرشتگان برای ساماندهی امور انسان، فرستادن بهترین بندگان برای تبیین راه سعادت انسان و ... عواملی هستند که سبب برانگیخته شدن احساس شکر گزاری در انسان می شود و همچنان که سبب می شود انسان با تمام وجود، این خالق هستی را دوست می دارد.

علاوه بر اینکه عوامل دیگری نیز سبب شعله گرفتن محبت الهی در انسان می شود. انسان عاشق زیبایی و کمال است و زمانی که معرفت به خدای متعال شکل بگیرد، انسان واله و شیدای رب خویش می شود، تا آنجا که می فرماید: «إِلَهِی كَفَى بِی عِزّاً أَنْ أَكُونَ لَكَ عَبْداً- وَ كَفَى بِی فَخْراً أَنْ تَكُونَ لِی رَبّاً- أَنْتَ كَمَا أُحِبُّ[۱] خدایا بس است مرا عزت اینكه براى تو بنده ‏ام، بس است فخر مرا كه پروردگارم تو باشى، تو آنچنانى كه من دوست دارم‏.»

بنابراین روشن است که دوست داشتن الهی، امری لازم است:
«الَّذینَ آمَنُوا أَشَدُّ حُبًّا لِلَّهِ[بقره/۱۶۵] آنان كه ایمان آورده ‏اند خدا را بیشتر دوست مى ‏دارند.»

و درباره ترس از خدا باید گفت که ترس از خدا در زبان عربی با واژه های متفاوتی بیان می شود: خوف، وجل، خشیت، رهبت و هیبت. که هر کدام از این انواع ترس، ناشی از عمل خودمان است:
« خوف براى گنهكاران و خشیت براى عالمان و وجل براى فروتنان و رهبت براى عابدان و هیبت براى عارفان.
خوف از براى گناهان است، خداوند مى ‏فرماید: وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ[الرحمن/۴۶] هر كس از مقام پروردگارش بترسد، دو بهشت دارد.
و خشیت براى آن است كه خود را اهل تقصیر مى ‏بیند، خداوند مى ‏فرماید: إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماءُ[فاطر/۲۸] همانا در میان بندگان خدا فقط دانشمندان از خدا مى ‏ترسند.
و وجل به خاطر ترك خدمت است، خداوند مى ‏فرماید: الَّذینَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ[انفال/۲] آنها كه وقتى خدا یاد شود دل‏هایشان مى ‏ترسد.
و رهبت به جهت احساس كوتاهى است، خداوند مى ‏فرماید: وَ یَدْعُونَنا رَغَباً وَ رَهَباً[انبیاء/۹۰] و ما را از روى رغبت و ترس مى ‏خوانند.
و هیبت به خاطر شهود حق به هنگام كشف اسرار عارفان است، خداوند مى ‏فرماید: وَ یُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ[آل عمران/۲۸] و خداوند شما را از خود مى ‏ترساند.»[۲]

بنابراین کسی که به جایگاه خود در نزد خدای متعال، واقف باشد، به دلیل خصوصیات خودش، نوعی از ترس را داراست. پس انسان در عین اینکه خدای متعال را دوست می دارد، نوعی احساس ترس نیز داراست.
البته باید به این معنا نیز توجه داشت که انسان برای حرکت به دو بال خوف و رجا نیاز دارد. کسانی که فقط محبت الهی را مد نظر قرار می دهند، یا کسانی که فقط ترس از خدا را مطرح می کنند، دیدشان یک چشمی است. نگاه صرف به محبت الهی سبب غرور می شود و انسان را از عمل باز می دارد و نگاه صرف به ترس از خدا، انسان را به ناامیدی و ترک عمل می کشاند. در حالی که اگر این خوف و رجا در کنار هم باشند، انسان را در مسیر تعادل نگاه داشته و به پیش می برند.

[۱]. مناجات امیر المومنین ع بحار الأنوار، ج‏۷۴، ص۴۰۲.
[۲]. الخصال، ج‏۱، ص: ۲۸۱.