چرا از ام کلثوم فرزند حضرت زهرا (س) در روضه عاشورا یاد نمی شود؟

با عرض سلام و ادب

در رابطه با مدت اسارت،هر چند زمان آغاز اسارت که در واقع از عصر روز عاشورا بوده است مشخص است،ولی از آنجایی که تاریخ دقیق آزاد شدن آنها که یزید ملعون بعد از سخنرانی های کوبنده امام سجاد(ع) و حضرت زینب(س) از دگرگونی اوضاع شام هراسان شده و به اهل بیت(ع) اجازه داد تا به مدینه برگردند،مشخص نیست،لذا نمی توان بطور دقیق مدت اسارت را بیان کرد.با توجه به قول مشهور مبنی بر ورود اهل بیت(ع) به کربلا در روز بیستم محرم سال ۶۱ هجری،به نظر می رسد آزاد شدن اهل بیت از بند اسارت باید حدود دهم ماه صفر اتفاق افتاده باشد.بنابراین این احتمال قوی مطرح می شود که مدت اسارات حدود یک ماه بوده است.

*******************************

اما در مورد حضور امام سجاد(ع) در کربلا برای دفن بدن شهدای کربلا:

طبق برخی گزارشات تاریخی و روایی امام سجاد(ع) و بنی اسد اجساد شهدا را دفن کرده‌اند. بنی اسد فردای عاشورا پس از رفتن سپاه عمر سعد، عده‌ای از آنان برای دفن شهدای کربلا آمدند،(۱) و چون اجساد را نمی‌شناختند، متحیّر بودند. در آن هنگام حضرت سجاد(ع) آمد و پیکر اهل بیت و اصحاب را یک به یک به آنان شناساندند و آنان در دفن شهدا، حضرت را یاری کردند و برای خویش افتخار آفریدند.(۲)
طرفداران این مبنا باور دارند که در روز یازدهم محرم در هنگام حرکت اهل بیت به سوی کوفه بدن شهدا دفن شده بودند. اینان در برابر این پرسش که چگونه امام سجاد(ع) که اسیر بود، اجساد را دفن کرده‌اند، می‌گوید: امام سجاد(ع) با بهره‌گیری از امدادهای غیبی به طور معجزآسا شهدا را دفن نموده است.
مرحوم مجلسی می‌گوید:
از برخی راویان نقل شده که نزد امام رضا(ع) بودم. علی بن ابی حمزه وابن سراج و ابن مکاره وارد شدند. پس از سخنانی که میان آنان و امام دربارة امامتش گذشت، علی بن ابی حمزه گفت: از پدرانت برای ما روایت شده که عهده‌دار امر دفن امام، جز امام نمی‌شود. از امام پرسید: پس بگو حسین بن علی(ع) امام بود یا نه؟ گفت: امام بود. پرسید چه کسی عهده‌دار کار او شد؟ گفت: علی بن الحسین(ع). پرسید او کجا بود؟ او که دست ابن زیاد اسیر بود! گفت: بی‌آنکه بفمند بیرون آمد و پدرش را دفن کرد و برگشت.
امام رضا(ع) فرمود: خدایی که می‌تواند امام سجاد(ع) را به کوفه ببرد تا پدرش را دفن کند، می‌تواند صاحب امر امامت را به بغداد برساند تا عهده‌دار کفن و دفن پدرش شود و برگردد، در حالی که نه در زندان است نه اسیر.(۳)
مقرم نیز می‌گوید:
چون امام سجاد(ع) آمد، بنی اسد را دید که کنار کشتگان گرد آمده‌اند و سرگردانند؛ نمی‌دانند چه کنند و کشته‌ها را نمی‌شناسند، چون بین بدن‌ها و سرهای مقدس جدایی انداخته بودند و گاهی از بستگان آنان می‌پرسیدند.
امام سجاد به آنان خبر داد که برای دفن این اجساد پاک آمده است. آنان را با نام و مشخصات معرفی کرد. هاشمیان را از دیگران شناساندند.(۴)

آنچه که در برخی روایات به صراحت بدان اشاره شده است خارق­ العاده بودن حضور امام سجاد(ع) در کربلا و همراهی با بنی­ اسد در تدفین شهدای کربلا است.

پی نوشتها:

۱. مروج الذهب، ج ۳، ص ۶۳.
۲. جواد محدثی، فرهنگ عاشورا، ص ۷۷.
۳. بحار الانوار، ج ۴۲، ص ۱۸۷.
۴. مقتل الحسین، مقرم، ص ۴۶۹.

************************

اما در مورد حضرت رقیه(س):

در مدارك معتبر میان فرزندان امام حسین نامی از حضرت رقیه برده نشده است. محدث قمی نیز در فرزندان حسین بن علی ذكری از حضرت رقیه به میان نیاورده است.
اما در منتهی الآمال(۱) از كامل بهائی نقل كرده است: كه در شام از بچه های كوچك شهادت پدرشان را مخفی می كردند و به آن ها می گفتند پدرتان به مسافرت رفته. بر همین وضع بود تا یزید آن ها را به خانه شخصی خود منتقل نمود. امام دختری چهارساله داشت. شبی از خواب بیدار شد. گفت: پدرم كو. اكنون او را در خواب دیدم. ناراحت و پریشان بود. زنان كه نوای این كودك را شنیدند. همه صدا به گریه بلند كردند. سایر بچه ها نیز گریه می كردند. یزید از خواب بیدار شد. پرسید: چه خبر است؟ جریان را به او گفتند. دستور داد سر پدرش را برایش ببرند. سر را آوردند. در دامن آن كودك گذاردند. پرسید: چیست؟ گفتند: این سر پدر توست. چنان ناراحت شد كه فریادی زد. از همان ناراحتی مریض گردید و پس از چند روز فوت شد.
این واقعه بنابر قول وقایع الشهور و الایام آیت ا. . . بیرجندی در پنجم ماه صفر اتفاق افتاده است. در كتاب ریاض القدس می‌نویسد كه روز پنجم صفر بنا به قولی حضرت رقیه خاتون از دنیا رفته و آن طفل كوچك كه مرحوم آیت الله بیرجندی در كتاب وقایع فرموده. به احتمال قوی رقیه بوده است. (۲)
روایت فوق نام این دختر را بیان نكرده و از او فقط با تعبیر دخترك چهارساله یاد كرده است.
برای وجود چنین دختری دو شاهد می‌توان آورد:
شاهد اول:هنگامی كه زینب(س) در كوفه با سر بریده امام حسین(ع) مواجه شد. اشعاری سرود كه در ضمن آن آمده است:«ای برادرم! با فاطمه كوچك سخن بگو كه نزدیك است قلبش تهی گردد». (۳) كه نشان از وجود چنین دختر خردسالی كه در فراق پدر بی‌تاب بوده دارد.
شاهد دوم: امام حسین(ع) در آخرین لحظات حیات خویش. هنگام مواجهه با شمر فرمود: الا یا زینب یا سكینه! یا ولدی! من ذایكون لكم بعدی؛ الا یا رقیه! یا ام‌كلثوم! انتم ودیعة ربی. الیوم قد قرب الوعد. (۴)
اگر چه این جا نیز تنها یك نقل تاریخی است.
ابن فندق (م ۵۶۵ق)نیز در لباب الانساب از رقیه به عنوان دختر امام حسین(ع) یاد كرده است.(۵)
آقای محمد باقر مدرس می گوید: درباره این دختر امام حسین از مرحوم آیت ا. . . نجفی كتباً و شفاهاً سؤالاتی نمودم. فرمود: اگر چه مدارك معتبر از وجود چنین دختری ساكت است. لكن با وجود این شهرت نمی شود انكار كرد. (۶)
پی نوشت ها :
۱. محدث قمى، منتهى الآمال فی تواریخ النبی و الآل‏،ناشر: دلیل‏، مكان نشر قم‏، سال چاپ: ۱۳۷۹ ش‏، نوبت چاپ اول‏، ج‏۲، ص ۱۰۰۲.
۲. حضرت رقیه دختر امام حسین، شیخ علی فلسفی خراسانی، ص۵.
۳. « …یا اخی فاطمة الصغیرة كلمّها فقد كاد قلبها ان یذوبا »بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۱۱۵؛ القندوزی، ینابیع المودة، ج ۲، ص ۴۲۱،انتشارات الشریف الرضی، چاپ اول ۱۳۷۱ ش.
۴. مـوسوعة كلمات الامـام الحسین، معهد تحقیقات بـاقرالعلوم، ص۵۱۱، دارالمعروف، قم، ۱۴۱۵ هـ. چاپ اول؛ ینابیع الموده، ج ۲، ص ۴۱۶.
۵. ابن فندق، لباب الانساب، ج ۱، ص ۳۵۵، تحقیق سید مهدی رجایی، كتابخانه آیت الله نجفی.
۶. شخصیت حسین، محمد باقر مدرس بستان آبادی، ناشر دارالكتب الاسلامیه، ص۴۵۸.

ضمن عرض سلام
لهوف یکی از معتبرترین کتابهای مقتل است. آقای اشتهاردی در مقدمه کتاب می نویسند:
اين كتاب مجموعه ‏اى مورد اعتماد از مقتل و ذكر مصائب امام حسين عليه السّلام و شهدا و اسراى كربلا عليهم السّلام است كه بسيار فشرده تأليف شده است، و مؤلّف آن از علماى برجسته و صاحب كرامات از قرن هفتم بوده، و مراجع تقليد و علماى بزرگ، آن را در ذكر مصائب امام حسين عليه السّلام و شهداى كربلا، از قديم و نديم محور قرار داده ‏اند، چرا كه از اهمّيت بالايى برخوردار است.
همچنین مقام معظّم رهبرى حضرت آيت اللَّه العظمى خامنه‏ اى (مدّ ظلّه العالى) در فرازى از يكى از خطبه‏ هاى نماز جمعه تهران در مورد ياد مصائب امام حسين عليه السّلام، و روضه‏ خوانى از متن كتاب لهوف، چنين فرمودند:
اين كتاب «لهوف» تأليف سيد على بن موسى بن جعفر بن طاوس رحمة اللَّه است كه در تعبيرات‏ منبريهاى ما عين عبارت اين كتاب مثل روايت خوانده مى‏ شود ...» «... اين مقتل، مقتل بسيار معتبرى است. اين سيد بن طاوس- كه على بن طاوس باشد- فقيه، عارف، بزرگ، صدوق، موثق، مورد احترام همه و استاد فقهاى بسيار بزرگى است، خودش اديب و شاعر و شخصيت خيلى برجسته ‏يى است. ايشان اولين مقتل بسيار معتبر و موجز را نوشتند. البته قبل از ايشان مقاتل زيادى است. استادشان- ابن نما- مقتل دارد، شيخ طوسى مقتل دارد، ديگران هم دارند، مقتلهاى زيادى قبل از ايشان نوشته شده، اما وقتى «لهوف» آمد، تقريبا همه آن مقاتل، تحت الشعاع قرار گرفت. اين مقتل بسيار خوبى است، چون عبارات، بسيار خوب و دقيق و خلاصه انتخاب شده است». (۱۹/ ۳/ ۷۴)
البته در مورد هچ کتابی جز قرآن کریم نمی توانیم بطور کلی و صددرصد حکم به درست بودن تمام مطالب آن کتاب کنیم.لهوف هم از این قاعده مستثنی نمی باشد و برخی از مطالبش قابل نقد و بررسی می باشد.

با مراجعه به منابع تاریخی تقریباً اینکه امام علی(علیه السلام) از حضرت زهرا(سلام الله علیها) صاحب دو دختر بوده است،مسلم و قطعی است. یکی زینب و دیگری ام کلثوم که البته نام اصلی ام کلثوم در منابع مختلف بیان شده است منابع نام این دختر را زینب صغری،رقیه یا آمنه نوشته اند.
با توجه به اینکه در میان عرب گاهی اوقات یک شخص دارای چندین لقب یا کنیه و حتی نام می باشد،اختلافاتی بوجود می آید.
از جمله منابعی که دو دختر برای امام علی(علیه السلام) از حضرت زهرا(سلام الله علیها) ذکر کرده اند عبارتند از:
تاریخ طبری:
نخستين زنى كه گرفت فاطمه دختر پيمبر خدا صلى الله عليه و سلم بود كه جز او زنى نگرفت تا در گذشت. از فاطمه حسن و حسين را داشت. گويند فرزند ديگرى از او داشت به نام محسن كه در خردسالى در گذشت، با زينب كبرى و ام كلثوم كبرى.( تاريخ‏الطبري،محمد بن جرير طبرى (م ۳۱۰)، ترجمه ابو القاسم پاينده، تهران، اساطير، چ پنجم، ۱۳۷۵ش.،ج‏۶،ص:۲۶۹۶).

تاریخنامه طبری:
دختران علی بن ابیطالب، يكى زينب الكبرى بود و امّ كلثوم و اين هر دو از فاطمه بودند. ( تاريخنامه‏طبرى، منسوب به بلعمى (ق ۴)، تحقيق محمد روشن، تهران، جلد ۱و۲ سروش، چ دوم، ۱۳۷۸ش، جلد ۳،۴،۵ البرز، چ ۳، ۱۳۷۳ش.،ج‏۴،ص:۶۷۷)

مجمل التواریخ و القصص:
ذكر فرزندان امير المؤمنين على عليه السلام:
الحسن و الحسين و زينب و ام كلثوم از فاطمه بنت النبى عليهم السلام بودند. ( مجمل‏التواريخ‏والقصص ،مؤلف مجهول (نوشته در ۵۲۰)، تحقيق ملك الشعراء بهار، تهران، كلاله خاور، بى تا.،متن،ص:۴۵۴).

مروج الذهب:
ذكر نام فرزندان على بن ابى طالب رضى الله عنه‏
حسن و حسين و محسن و ام كلثوم كبرى و زينب كبرى، كه مادرشان فاطمه زهرا دختر پيمبر خدا صلى الله عليه و سلم بود.( مروج‏الذهب و معادن الجوهر، أبو الحسن على بن الحسين بن على المسعودي (م ۳۴۶)، تحقيق اسعد داغر، قم، دار الهجرة، چ دوم، ۱۴۰۹.،ج‏۲،ص:۶۷).

هدایة الکبری:
وُلِدَ لَهُ مِنْ فَاطِمَةَ (عليها السلام) الْحَسَنُ، وَ الْحُسَيْنُ، و مُحَسِّنٌ- مَاتَ صَغِيراً- وَ زَيْنَبُ وَ أُمُّ كُلْثُومٍ (عليهم السلام). (الهداية الكبرى، حسين بن حمدان خصيبى(م۳۳۴ ق‏)، چاپ: ۱۴۱۹ ق‏ ،ص:۹۴)
‏
ینابیع المودة:
فرزندان علی بن ابیطالب:
كان الحسن و الحسين و زينب و رقية، و هي أم كلثوم، أمّهم فاطمة الزهراء (رضي اللّه عنهم). ينابيع المودة، سليمان بن ابراهيم قندوزى‏،(م ۱۲۹۴ ق‏)،قم، چاپ: ۱۴۲۲ ق‏،ج‏۳،ص:۱۴۷ ) ‏

مناقب ابن شهرآشوب:
َ أَوْلَادُهَا الْحَسَنُ وَ الْحُسَيْنُ وَ الْمُحَسِّنُ سَقَطَ وَ فِي مَعَارِفِ الْقُتَيْبِيِّ أَنَّ مُحَسِّناً فَسَدَ مِنْ زَخْمِ قُنْفُذٍ الْعَدَوِيِّ وَ زَيْنَبُ وَ أُمُّ كُلْثُومٍ. (المناقب، ابن شهرآشوب مازندرانی،چاپ ۱۳۷۹ق ،ج‏۳،ص:۳۵۸ )

ارشاد:
(باب ذكر أولاد أمير المؤمنين ع و عددهم و أسمائهم و مختصر من أخبارهم)
فأولاد أمير المؤمنين ص سبعة و عشرون ولدا ذكرا و أنثى الحسن و الحسين و زينب الكبرى و زينب الصغرى المكناة أم كلثوم أمهم فاطمة البتول سيدة نساء العالمين بنت سيد المرسلين محمد خاتم النبيين ص. الإرشاد في معرفة حجج الله على العباد،شيخ مفيد،(م۴۱۳ ق‏)،قم.چاپ ۱۴۱۳ق)، الإرشاد، المفيد ،ج‏۱،ص:۳۵۴)