شرایط توبه چیست؟

توبه شعبه ای از فضل عظیم الهی و دری است از رحمت رحیمی خداوند كه به روی بندگان خود باز فرموده است. امام زین العابدین(ع) در مناجات تائبین فرموده اند:
«أَنْتَ الَّذِی فَتَحْتَ لِعِبَادِكَ بَاباً إِلَى عَفْوِكَ، وَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَةَ، ... فَقُلْتَ- تَبَارَكَ اسْمُكَ-: تُوبُوا إِلَى اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً عَسى‏ ... فَمَا عُذْرُ مَنْ أَغْفَلَ دُخُولَ ذَلِكَ الْمَنْزِلِ بَعْدَ فَتْحِ الْبَابِ وَ إِقَامَةِ الدَّلِیلِ!؛ دری به سوی عفوت گشوده ای و نامش را توبه نهاده ای، و فرموده ای باز گردید به سوی خدا و توبه كنید، توبه خالص، حال كه این در رحمت باز است عذر كسانی كه از آن غافل شوند، چیست؟»

غالباً انسان ها گرفتار لغزش هایی می شوند و اگر در توبه بسته بود، رستگاری برای كسی میسر نمی شد، از این رو خدای حكیم و رحیم توبه را دوای دردهای معنوی و علاج امراض قلبی و پاك كننده انواع آلودگی ها قرار داده است، تا انسان پس از گرفتاری به گناه، به بركت توبه پاك شده و اهل نجات گردد. خوش بخت كسی است كه از این باب رحمت قدردانی كرده و از آن استفاده كند.

خدای متعال بندگانش را به انواع مختلف به توبه دعوت نموده و دوستی خود برای آنان را اعلام نموده است:
«إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ؛[بقره/۲۲۲] خداوند، توبه ‏كنندگان را دوست دارد.»

برای فهم توبه، باید بدانیم که توبه همراه استغفار است و فرق ظریفی با آن دارد. استغفار نگاه به گذشته و طلب بخشش برای اشتباه گذشته است. و توبه نگاه به آینده برای انتخاب شیوه صحیح و ترک اشتباه سابق است. بنابراین در توبه صرف پشیمانی کفایت می کند. همین که انسانی در اعماق وجود خود، از شیوه اشتباه گذشته پشیمان باشد، برای در پیش گرفتن شیوه دیگر، کفایت می کند. و هر چقدر این احساس پشیمانی عمیق تر باشد، عدم بازگشت به اشتباه گذشته، محکم تر خواهد بود. پس باید به طور جدی از اشتباه گذشته پشیمان باشیم. پشیمانی ای که از لقلقه زبان گذشته و در عمل و رفتار ما نمود داشته باشد.

اما برای استغفار باید جبران هایی نیز انجام داد. یعنی اگر آن گناه حق اللّه بوده؛ مانند ترك نماز، روزه و... قضای آن ها را به جا آورد، و اگر حق الناس بوده رضایت آنان را جلب كند، حتی اگر كاری را كه موجب قصاص است مرتكب شده، خود را تسلیم كند تا صاحب حق، قصاص یا عفو كند.
این مرابت و مراحل در حدیثی از حضرت علی (ع) بیان شده است:
«شخصى در حضور امام علیه السّلام بدون توجه لازم گفت: استغفر اللَّه، امام فرمود مادرت بر تو بگرید، مى‏ دانى معناى استغفار چیست؟ استغفار درجه والا مقامان است، و داراى شش معنا است، اوّل- پشیمانى از آنچه گذشت، دوّم- تصمیم به عدم بازگشت، سوم- پرداختن حقوق مردم‏ چنانكه خدا را پاك دیدار كنى كه چیزى بر عهده تو نباشد، چهارم- تمام واجب‏هاى ضایع ساخته را به جا آورى، پنجم- گوشتى كه از حرام بر اندامت روییده، با اندوه فراوان آب كنى، چنانكه پوست به استخوان چسبیده گوشت تازه بروید، ششم- رنج طاعت را به تن بچشانى چنانكه شیرینى گناه را به او چشانده بودى، پس آنگاه بگویى، استغفر اللَّه!»[۱]
علمای اخلاق گفته اند كه چهار شرط اول از شرایط قبولی توبه است و دو شرط آخر كمال توبه است ، یعنی دست یافتن به بالاترین مقام و مرتبه توبه كننده گان.

با بیانات سابق روشن می شود كه توبه واقعی، پشیمانی و حسرت از گناه گذشته است كه لازمه آن، عزم بر ترك آن در آینده وجبران مافات اعم از حقوق الهی و حقوق مردمی می باشد و وقتی توبه واقعاً انجام گرفت، به نظر همه علمای اسلام درپیشگاه خداوند مقبول است.[۲] چون خدای متعال وعده پذیرش آن را داده و حتی فرموده که توبه را به حسنات مبدل می کند.

«مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحیماً؛[فرقان/۷۰] كسانى كه توبه كنند و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند، كه خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل مى‏كند و خداوند همواره آمرزنده و مهربان بوده است.»

نكته مهمی كه باید مورد توجه قرار گیرد این است كه آیا ما توانسته ‏ایم همه شرایط لازم توبه را محقق سازیم؟ آیا حلاوت و شیرینی گناه از جان ما به طور كامل رخت بر بسته است؟ این مسئله است كه ما را پیوسته در حال خوف و رجا نگه می دارد. هم امیدوار به لطف و رحمت الهی باشیم و هم خوف و واهمه از این كه مبادا برخی از شرایط توبه را محقق نساخته باشیم. امام صادق(ع) فرمود: «بنده را وقتی می توان مؤمن دانست كه هم از خدا بترسد و هم امیدوار به رحمت او باشد».[۳] امیرالمؤمینن(ع) می فرمود: «از پروردگارت بترس و به رحمتش امیدوار باش تا خدا تو را از آن چه می ترسی، ایمنی بخشد و به آن چه امیدوار هستی، تو را مورد لطف و عنایتش قرار دهد».[۴]
جهت آگاهی از توبه و مسائل آن كتاب "توبه از دیدگاه قرآن و حدیث" نوشته علیرضا حسنی را مطالعه كنید.

[۱]. نهج البلاغه – قصار ۴۱۷.
[۲]. آیت اللّه ناصر مكارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج ۱ ص ۲۱۷ آیت اللّه شهید عبدالحسین دستغیب، گناهان كبیره، ج ۲ ص ۳۹۹.
[۳]. مشكوةالانوار، ص ۳۰۰، به نقل از آثار الصادقین، ج ۵، ص ۴۸۲.
[۴]. خف ربّك و ارج رحمته یومنك ممّا تخاف و یُنلك مارجوت، جامع احادیث الشیعه، ج ۱۱، ص ۱۶۲ به نقل از همان.