تغییر قبله مسلمین در چه زمانی و چگونه اتفاق افتاد؟

در رابطه با ماجرای تغییر قبله از بیت المقدس به سمت کعبه بايد گفت:
الف)پيامبر اسلام(ص) مدت سيزده سال پس از بعثت در مكه، و چند ماه بعد از هجرت در مدينه، به امر خدا به سوى" بيت المقدس" نماز مى‏خواند، ولى بعد از آن قبله تغيير يافت و مسلمانان مامور شدند به سوى" كعبه" نماز بگذارند. در اينكه مدت عبادت مسلمانان به سوى بيت المقدس در مدينه چند ماه بود مفسران اختلاف نظر دارند، از هفت ماه تا هفده ماه ذكر كرده‏اند.(۱)
ب) درباره روز وماه تغيير قبله اختلاف است. ابن سعد مي گويد. رسول الله(ص) پس از هجرت به مدينه شانزده ماه ، به سوى بيت المقدس نماز گزارد و دو ماه پيش از جنگ بدر مأمور شد تا سوى كعبه نماز گزارد (۲) طبري نيز مي گو يد:از ابن اسحاق نيز روايت كرده‏اند كه قبله در ماه شعبان، هيجده ماه پس از هجرت، تغيير يافت واقدى نيز گويد: كه تغيير قبله به روز سه شنبه نيمه شعبان انجام شد(۳) ابن اثيرگزارش مي كند كه اين امر درسوم شعبان سال دوم هجرت اتفاق افتاده است. (۴)
ج )در اينكه تغيير قبله، درحال برقراري نماز جماعت بر گزارشد يانه و اينكه چگونه نمازبرگزارگرديد، اختلاف وجود دارد. مورخان هركدام به به بخشي از اين حادثه اشاره كرده اند، مثلا برخي نوشته اند: در اثناي نماز ظهر حكم تحويل قبله نازل شد و پيامبر بقيه نماز را رو به كعبه به جا آورد.(۷)
برخي نوشته اند اين حكم بعد از نماز ظهر و قبل از اقامه نماز عصر نازل شد، ابن كثير اين قول را به "مجاهد" نسبت مي دهد و مي گويد: در دو كتاب روايي صحيح بخاري و صحيح مسلم رواياتي در تأييد اين قول وجود دارد.(۸)
مرحوم علامه طباطبايي در ذيل آيه "فولّ وجهك شطر المسجد الحرام ...؛ اي پيامبر! پس بگردان خود را به طرف مسجد الحرام و هر كجا كه باشيد، صورت هاي تان و توجه تان را به جانب كعبه بگردانيد" فرموده است: در اين آيه ابتدا حكم تغيير قبله متوجه پيامبر شده و بعداً به عموم مسلمانان تعميم داده شده. اين تعبير مؤيد اين است كه تغيير قبله در حالي واقع شد كه پيامبر در مسجد مشغول نماز بود و مسلمانان پشت سر حضرت قرار داشتند.(۹)
آيت الله جعفر سبحاني مي نويسد: "... با در نظر گرفتن اين جهات، در حالى كه پيامبر دو ركعت از نماز ظهر خوانده بود، امين وحى فرود آمد و پيامبر را مأمور كرد كه به سوى مسجد الحرام متوجه شود. در برخى از روايات چنين آمده است:جبرئيل دست پيامبر را گرفته متوجه مسجد الحرام كرد. زنان و مردانى كه در مسجد بودند، از او پيروى كرده و از آن روز كعبه، قبله مستقل مسلمانان اعلام گرديد.(۱۰)
د)وضع نماز نماز گزاران
از بيشتر روايات و متون ديني استفاده مي شود كه تغيير قبله درحال نماز جماعت صورت گرفته است.(۱۱)
در اين جا چند احتمال وجود دارد:
۱ - پيامبر مشغول نماز نافله بود كه تغيير قبله رخ داد. در اين صورت پيامبر به طرف كعبه بر مي‏گردد و نمازش باطل نمي‏شود و مشكلي پيش نمي‏آيد. طبق اين احتمال نماز جماعت برقرار نبود.
۲ - پيامبر مشغول نماز واجب ظهر بود و تعداد كمي مثلاً يك صف به او اقتدا كرده بودند.
چون تعداد افراد قبيله بني سالم شركت كننده در نماز جماعت خيلي زياد نبود.
در اين صورت تغيير جهت مشكلي پيش نمي‏آورد، چون همه حدود ۱۸۰ درجه برمي‏گردند. پيامبر (ص) كه امام جماعت بود، مي‏تواند در همان صف اول باشد، بنابراين با تغيير جهت امام و مأمومين در يك صف به حدود ۱۸۰ درجه مستلزم هيچ حركتي نيست.
۳ - تعداد شركت كنندگان در نماز جماعت زياد بود و چند صف پشت سر پيامبر نماز مي‏خواندند. در اين فرض وقتي پيامبر به جهت كعبه تغيير جهت مي‏دهد، مأمومين كه پشت سر پيامبر بودند، بايد مقداري راه بروند و پشت سر پيامبر قرار بگيرند. در اين صورت حركت كردن و راه رفتن بين نماز به اين مقدار براي نماز در هنگام ضرورت اشكالي ندارد، چنان كه در مواردي حركت و راه رفتن در نماز اشكالي ندارد.
هر يك از اين سه احتمال را بپذيريم، مشكلي پيش نمي‏آيد. همچنين درباره نماز زنان نيز اشكال پيش نمي آيد.
دراين باره استاد جوادي مي نويسد: ..." ممكن است معناي جابه‏جايي مردان و زنان اين باشد كه پس از توجه رسول اكرم(ص) از بيت مقدس به سوي كعبه، صف زنان كه در پشت‏سر مردان بود قهراً در جلو قرار گرفت و مردان كه در صف جلو بودند در پشت‏سر قرار گرفتند، بنابراين، مراد از جابه‏جايي زنان و مردان اين است كه مردها در جاي معمول زنان و زنان در جاي مردان ايستادند،... " (۱۲)
ه) تغييرقبله دلايل متعدد داشت از جمله:
۱- يهوديان مسلمانان را سر زنش مي نمودند، لذا پيغمبر از اين امر ناراحت بود. پيوسته انتظار مي كشيد كه مدت اين قبله موقتي پايان پذيرد و قبله ابدي مسلمانان از طرف خداوند بزرگ اعلام گردد.
۲- دليل ديگر تغيير قبله تربيت و تكميل مسلمانان بوده و براي پرورش روح اطاعت در افراد تازه مسلمان و پيشرفت هدف مقدس اسلام صورت گرفته است. چرا كه اعراب حجاز مخصوصا اهل مكه علاقه زيادي به سرزمين خود داشتند. لذا در آغاز كار لازم بود بر خلاف تمايل نفساني و تعصبات محلي كعبه را براي مدتي رها كنند و به طرف بيت المقدس نماز بگزارند تا تعصبها در آنها كشته شود و روح اطاعت و فرمانبرداري در آنها تحكيم گردد.(۱۳)
۳- يكي ديگر از ادله تغيير قبله كه در آيه هم بدان تصريح شده است آزمايش و امتحان مردم و جداسازى مؤمنين از غير مؤمنين است، و هم مشخص كردن فرمانبران از عاصيان متمرد است.(۱۴) چنانچه مي فرمايد: وَ ما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتي‏ كُنْتَ عَلَيْها إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلى‏ عَقِبَيْه‏؛(۱۵)و ما، آن قبله‏اى را كه قبلا بر آن بودى، تنها براى اين قرار داديم كه افرادى كه از پيامبر پيروى مى‏كنند، از آنها كه به جاهليت بازمى‏گردند، مشخص شوند.
۴- دليل ديگرش مي تواند عبرت گرفتن مسلمانان باشد چرا كه بيت المقدس موزه عبرت جهان و جايگاه عزت و ذلت بني اسرائيل است در بيت المقدس علل انحطاط و ترقي اين قوم مشهود است و زندگي آنها براي مسلماناني كه تازه وارد اين دين مقدس شده بودند درس عبرتي محسوب مي شد.(۱۶)

پي نوشت ها:
۱. ناصر مكام شيرازي، تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الاسلاميه،۱۳۷۴، ج‏۱، ص ۴۸۰.
۲. ابن سعد ،الطبقات الكبري، ترجمه محمود مهدوى دامغانى، تهران، فرهنگ و انديشه، ج۱، ص ۲۲۸. ‏
۳. طبري، ترجمه تاريخ طبرى، ترجمه ابو القاسم پاينده‏، تهران، ناشر اساطير، ۱۳۷۵ش، ج‏۳، ص۹۴۲.
۴. ابن اثير، الكامل في التاريخ، بيروت، دار صادر للطباعه والنشر، ۱۳۸۵، ج۲، ص۱۱۵.
۵. آيت الله مكارم شيرازي و سبحاني، پاسخ به پرسش هاي مذهبي، قم، انتشارات نسل جوان، قم، ۱۳۸۸، ص۴۴۴.(با تلخيص و تصرف)
۶ .بقره(۲) آيه ۱۴۴.
۷. علامه طباطبائي، الميزان، ترجمه سيد محمد باقر موسوي همداني، دفتر انتشارات اسلامي، قم، ۱۳۷۴، چاپ پنجم، ج۱،ص۴۹۰.
۸. علامه طباطبائي، همان، ص۴۸۸.(با تلخيص و تصرف)
۹. بقره(۲) آيه۱۴۳.
۱۰. جعفر سبحاني، همان، ۴۸۵.
۱۱. ناصر ماكر شيرازي، تفسير نمونه، تهران، دار الكتب الاسلاميه، ج۱، ص۴۹۱
۱۲جوادي آملي ، تسنيم،تفسير قرآن كريم ، قم مر كز نشر اسراء، ۳۹۸۵، چاپ دوم، ج۷، ص۴۱۳-۴۱۴
۱۳. آيت الله مكارم، پاسخ به پرسش هايي مذهبي، ص۴۴۵.
۱۴. علامه طباطبائي، همان، ص۴۸۸.(با تلخيص و تصرف).
۱۵. بقره(۲) آيه۱۴۳.
۱۶. آيت الله مكارم و سبحاني، همان، ص۴۴۵.( با تلخيص و تصرف).