چگونه ممکن است خدای مهربان، انسان را عذاب کند؟

با سلام
بدلیل علاقه مندی جناب تان در این مسله به چند نکته بسیار درس آموز اشاره می شود :
- اوّلاً لطف و مرحمت خدا با تدبیر و حکمت و مصلحت همراه است. حکمتی که هم مصلحت و منفعت مادی و دنیوی را در نظر دارد و هم معنوی و اخروی را.
ثانیاً: هر کسی به هر میزانی که در مسیر شناخت و معرفت عقلی و قلبی نسبت به خدا پیش رفت و روشنایی چراغ «تقوا و پرهیز از گناهان را درون خویش پر نورتر نمود، لطف خدا را بیشتر حس می‌کند.
احساس لطف و رحمت خدا به سه عامل بستگی دارد:
۱ـ شناخت و معرفت.
۲ـ تقوا و اجتناب از گناهان قلبی ذهن و بدنی.
۳ـ خلوت و انس با خدا و ارتباط و عبادت خالصانه.
ملموس شدن لطف و مرحمت خدا نیازمند کسب بصیرت است که سهم هر کسی به میزان برخورداری از آن سه عامل یاد شده است.
غفلت باعث فراموشی خدا و نعمت‌های او می‌شود. برای آگاهی بیشتر از لطف و رحمت و مهربانی خداوند، دعای عرفه را بخوانید و در معانی عبارات آن دقت کنید. با نعمت‌ها و لطف‌هایی از خداوند آشنا می‌شوید که هیچ‌گاه شاید فکر آن را نمی‌کردید.
هنگام احتضار چشم برزخی انسان بینا شده و صورت ملکوتی عقاید و اعمال و رفتار خود را مشاهده کرده و بهشت یا دوزخ برزخی را که برای خود تدارک دیده است، می بیند.
- مؤمن چون نیکوکار بوده و به عقاید برحق و اخلاق صالح خود را آراسته، در لحظات مرگ چشم برزخی‌اش باز شده ، نعمت های آخرتی برای خود را دیده ، اولیا و محبوب‌هایش یعنی رسول خدا و امامان علیهم السلام را می بیند . با دیدن آنها شاد و خرم از دنیا می رود. لحظات احتضار و جان کندن برای مؤمن صالح بسیار آسان و کوتاه و حتى شیرین است زیرا مشاهدة اولیایش و جایگاهی که می خواهد به آن وارد شود چنان او را شاد و خرم می کند که دیگر سختی جان کندن را متوجه نمی‌گردد:
«الذین تتوفاهم الملائکه طیبین یقولون سلام علیکم ادخلوا الجنّه بما کنتم تعملون؛(۱) کسانی که ملائکه در حالت طیب و طاهر روح آنان را می گیرند، به آنان می گویند: سلام بر شما؛ به بهشت وارد شوید به پاداش آنچه می کردید».
امام سجاد(ع) فرمود: «مرگ برای مؤمن مانند کندن یک لباس چرکین ،‌گشودن غل و زنجیرهای سنگین و تبدیل آن به بهترین لباس‌ها، خوشبوترین عطرها، راهوارترین مرکب ها و مرفه‌ترین منزل‌هاست».(۲)
در آیة دیگر می فرماید:
«فلولا اذا بلغت الحلقوم... فامّا اِن کان من المقرّبین فروح و ریحان و جنّه نعیم وأمّا إن کان من أصحاب الیمین فسلام لک من أصحاب الیمین؛(۳) پس چرا آن هنگام که جان به حلقوم برسد (از شما کسی نمی‌تواند او را یاری دهد) و اگر از مقربان باشد که آسایش ریحان و معطر در انتظار اوست و باغ پر از نعمت اما اگر از اصحاب یمین باشد که سلام بر تو از جانب اصحاب یمین».
امام صادق(ع) مرگ و مواجه شدن با آن برای مؤمن را این گونه به تصویر می کشد:
«نسبت به مؤمن (مرگ) همچون عطر بسیار خوشبویی است که آن را می بوید و حالتی شبیه خواب به او دست می دهد و درد و رنج به کلی از او قطع می گردد».(۴)
امام سجاد می فرماید:
«خداوند فرمود: هنگام رسیدن اجل مؤمن، چون از مردن کراهت دارد و من کراهت او را نمی‌خواهم، دو گل خوشبو از بهشت می فرستم که با بوییدن یکی اموالش را وا می‌گذارد و با بوییدن دیگری دنیا را فراموش می‌کند».(۵)
امام صادق(ع) فرمود:
«هر گاه مؤمن را ساعت احتضار برسد، رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) بر بالین او حاضر می شوند و امام علی به رسول خدا می فرماید:این فرد از شیعیان و دوستداران ما است. پیامبر به جبرئیل خبر می دهد و او به میکائیل و او به اسرافیل .همگی به ملک الموت این مطلب را اعلام کرده و می خواهند که با او به آسانی رفتار کند . ملک الموت می گوید: به خدایی که شما برگزید و گرامی داشت و به محمد(ص) نبوت عطا کرد و رسالت را بخشید، برای او از پدر مهربان، دلسوزتر خواهم بود و از برادر با شفقت‌تر و...».
این آیات و روایات ،گوشه ای از احوال مؤمنان صالح را بیان می کند . سختی جان کندن برای مؤمنان گناهکار ، کفارة گناهانشان است.
امام کاظم(ع) فرمود: «مرگ پاک کننده است و گناهان را از مؤمنان می زداید و رنج و درد مرگ، کفاره گناهانشان می باشد».(۶)
اما برای کافران و گناهکاران مرگ بسیار شدید و هولناک است، قرآن می فرماید:
«کلاّ إذا بلغت التراق... وظنّ أنّه الفراق والتفّت الساق بالساق...؛(۷) چنین نیست، او هرگز ایمان نمی‌آورد تا جان به گلوگاهش برسد... و ساق پاها (از شدت جان دادن) به هم بپیچند».
این جان کندن چنان سخت است که قرآن از آن به «سکره الموت؛(۸) بیهوشی مرگ» و «غمرات الموت؛(۹) شدائد مرگ» یاد کرده است.
هنگام احتضار کافر و گناهکار چشم او به حقایق برزخی روشن شده و عذاب اخروی را که برای خود تهیه دیده، می بیند و تقاضای بازگشت می کند اما با ضرب و زدن ملائکه جواب منفی می گیرد:
«از آنچه به شما روزی دادیم قبل از رسیدن مرگ انفاق کنید که وقتی مرگ یکی از شما را بیاید (به محضر خدا) عرضه می دارد: پروردگار مرا بازگردان تا مهلت کوتاهی تا صدقه بدهم و از نیکوکاران باشم.(۱۰)
«و اگر بنگری سختی حال کافران را آن گاه که ملائکه جانشان را می گیرند و با تازیانه بر پشت و صورت‌های آنان می زنند و به چشیدن عذاب جهنم برزخی وا می دارند».(۱۱)
امام صادق(ع) فرمود:
«مرگ برای کافر مانند آن است که افعى او را بگزد و عقرب نیش بزند بلکه سخت‌تر است».(۱۲)
پیامبر:
«هر گاه ملک الموت برای قبض روح کافر بیاید، تبری از آتش آورده و با آن روح کافر را از جسمش می کند و از شدت آن جهنم به فریاد می‌آید».(۱۳)
وضعیت احتضار بستگی به کارنامه عمل فرد دارد؛ هر چه کارنامه پربارتر باشد، او راحت‌تر و شادان‌تر و هرچه سیاه‌تر باشد، او سخت‌تر و با هول و هراس و عذاب بیشتری جان خواهد داد.
- شکی نیست که خداوند بندگان خود را دوست دارد و حتی از مادر نسبت به فرزندش مهربان‏تراست، بلکه مهربانى‏هاى پدر مادر و... همه جلوه‏ هایى ازرحمت و عنایت الهى است، زیرا اوست که این همه عشق و محبت را در نهان پدر ومادر به صورت غریزى نهاده است تا آنان با میل و علاقه تمام تلاش خود را در جهت رشد فرزندان خود به کار گیرند.
اما باید متوجه این نکته بود که بین محبت‏هاى الهى و غیر الهى تفاوتى عمده وجود دارد و آن این است که: محبت پدر ومادر و دیگر انسان‏ها غالباً احساسی بیش نیست و در برخى از موارد برخلاف حکم عقل حق و عدالت عمل مى‏کند. در حالى که لطف و رحمت الهى هرگزجدا از عدل، حکمت و سنت‏هاى حکیمانه پروردگار در نظام خلقت نیست.
محبت و دوستی الهی در دنیا و آخرت به این صورت نمایان می شود که ابزارهای لازم هدایت و رسیدن به سعادت جاودانه و ابدی را در اختیار انسان قرار داده است. عقل را در وجود انسان و پیامبران را از خارج وجود انسان برای هدایت و راهنمایی انسان ها به سوی سعادت و خوشبختی فرستاده است و هیچ چیزی را در این راه فروگذار نکرده است. اما اگر انسانی با سوء اختیار خود، راه دوزخ را گرفت و به سوی جهنم رفت، عیب و نقص از جانب محبت خدا نیست، بلکه به خاطر سوء اختیار انسان است.
البته لطف و رحمت خداوند در آخرت نیز به صورت­های مختلف مانند شفاعت و بخشش الهی خود را نمایان می کند و اینها نیز برای کسانی است که لیاقت آن را در دنیا به دست آورده باشند.
در مورد «عذاب اخروی» نیز باید دانست که اصولاً کیفر سه گونه است:
۱- تنبیه و عبرت که جنبه اعتبارى و وضعى دارد و باید در آن رابطه بین جرم و کیفر ملاحظه شود.
۲- مکافاتی که اثر وضعى عمل انسان در دنیاست. این گونه کیفرها تکوینى است نه اعتبارى و قراردادى و از همین‏رو تفاوت‏هایى با نوع اول دارد. ازجمله این که اثر یک گناه یک لحظه‏اى ممکن است عمرى انسان را گرفتار سازد. مانند مریضى که غذاى نامناسبى بخورد و چه بسا همواره گرفتار شود.
۳- تجسم عمل که عذاب اخروى از این نوع است؛ یعنى چیزى جز خود عمل نیست که چهره باطنی­اش در قیامت ظاهر مى‏شود و انسان با همان اعمالى که انجام داده و سرمایه‏اى که اندوخته زندگى مى‏کند.
در این جا اگر خوب دقت شود دیگر جایى براى این سوال نمى‏ماند که «چرا عذاب دردناک» است؛ زیرا دردناک بودن، تابع عملی است که انسان انجام داده است، نه این که خداوند در این فرد درد را ایجاد کرده است، بلکه نتیجه اعمال بد خود او، بلکه عین عمل اوست که عذابش می دهد.
مولانا می­گوید:
ای دریده پوستین یوسفان ** گرگ بر خیزی از این خواب گران
گشته گرگان یک به یک خوهای تو ** می درانند از غضب اعضای تو
آنچه می کاری همه روزه بنوش ** و آنچه می بافی همه روزه بپوش
گر ز خاری خسته ای خود کشته ای ** ور حریر و قز دری خود کشته ای
چون ز دستت زخم بر مظلوم رست ** آن درختی گشت زآن زقوم رست
این سخن های چو مار و کژدمت ** مار و کژدم می شود گیرد دمت
سعدی می گوید:
خرما نتوان خرد از این خار که کشتیم ** دیبا نتوان بافت از این پشم که رشتیم
در واقع اعمال زشت و ناپسند انسان ها در دنیا، موجب عذاب آنها در آخرت خواهد شد و خداوند اعمال خودشان را برایشان قرار می دهد و همین اعمال به صورت عذاب و دوزخ برای آنها تجسم می یابد. پس دوست داشتن خداوند، به این معنا نیست که خداوند اعمال نیک و بد انسان ها را به آنها ندهد که اگر چنین بود، بر خلاف حکمت و عدالت الهی بود.
خداوند می فرماید: آیا کسانی که زشتی ها و گناهان را انجام داده اند، خیال می کنند که همانند مومنان و نیکوکاران خواهند بود و زندگی و مرگ آنها یکسان است؟ (اگر چنین حکم می کنید ) بد حکم و داوری می کنید.(۱۴)
بنا بر این معیار رستگارى در آخرت و رفتن به بهشت ایمان و اعمال انسان است، هر کس که عمل صالح داشته باشد وارد بهشت مى‏شود.
از سوی دیگر،شفاعت پیامبراکرم(ص) و امامان(ع) و اولیاى الهى نیز شامل تعداد زیادى از مسلمانان و مؤمنان لایق خواهد شد و آنان نیز وارد بهشت مى‏شوند.
از نشانه های دیگر محبت خدا آن است که علی رغم زیادی گناهکاران، بر طبق روایات درهای بهشت بیش از درهای جهنم است.
پی نوشت:
۱.جاثیه (۴۵) آیه ۲۱.
پی‌نوشت‌ها:
۱. نحل (۱۶) آیه ۳۲.
۲. بحار الانوار، ج ۶، ص ۱۵۵.
۳. واقعه (۵۶) آیه ۸۲ ـ ۹۳.
۴. بحار الانوار ج۶، ص ۱۵۲.
۵. همان.
۶.‌ همان، ص ۱۵۵.
۷. قیامت (۷۵) آیه ۲۶ ـ ۲۹.
۸. ق (۵۰) آیه ۱۹.
۹. انعام (۶) آیه ۹۳.
۱۰. منافقون (۶۳) آیه ۱۰.
۱۱. انفال (۸) آیه ۵۰.
۱۲. بحار الانوار، ج ۶، ص ۱۵۲.
۱۳. همان، ص ۱۷۰.
- ۱۴.جاثیه (۴۵) آیه ۲۱.