چرا حضرت زهرا (س) کنیز داشتند؟

برای ارائه پاسخ دقیق به این سوال باید به بررسی موضوعی بنام برده داری و چگونگی برخورد اسلام با این موضوع بپردازیم، که قطعاً پرداختن به این موضوع بطور مفصل در این مجال نمی گنجد، با این حال بنده به اختصار مطالبی خدمت شما عرض می کنم:

نظام های اجتماعی در هر دوران تابعی از مجموعه شرایط اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... می باشد. همان گونه كه امروزه نظام كارگری و كارفرمایی و ... در جهان حاكم است و شرایط اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی خاص آن را ایجاب نموده است. تا چند قرن پیش در تمامی جهان نظام برده داری روش مناسب برای اداره امور آن دوران بوده است، به گونه ای كه هیچ نظامی در شرایط آن روز امكان جایگزینی آن را نداشته است. از این رو مناسب ترین شیوه در شرایط آن روز، شیوه برده داری بوده است . بررسی زمینه های این موضوع بسیار وسیع و گسترده و از مجال این پاسخ خارج است.
اسلام نیز با توجه به اینكه تغییر اساسی در سیستم اجتماعی آن روز نه ضروری بوده و نه ممكن، به اصل این مسئله صحه گذاشت، ولی با وضع قوانین در چند جهت حركت كرده است:

۱- تأمین حقوق افراد با وضع قوانین در مورد كیفیت استرقاق (بنده گرفتن) و تحریم آن جز در موارد خاص.
۲- وضع قوانین در جهت حمایت از حقوق بردگان و تنظیم روابط صحیح بین مالك و برده.
۳- ترغیب مردم به آزادسازی بردگان و وضع قوانینی برای حصول این مقصود (مانند كفارات و شرایط عتق).

در مجموع اسلام شرایطی را برای بردگان فراهم ساخت كه آنان به مقامات و درجات مهم علمی و سیاسی در جامعه اسلامی دست یافتند و حتی مدت ها حكومت "ممالیك"  بر بسیاری از نقاط كشورهای اسلامی پدیدار شد. در حقیقت اسلام با فراهم آوردن شرایط انسانی و عاطفی برای زندگی بردگان، بردگان را از سراسر دنیا مشتاق به پیوستن به جامعه اسلامی نمود و آنان در بازگشت به موطن خود همراه با آزادی، مبلّغ و مروّج اسلام می شدند. اسلام راه برده شدن افراد آزاد را مسدود كرد و از سوی دیگر راه آزادی بردگان را گشود و مسلما" یكی از عوامل دگرگونی نظام بردگی در جهان، نقش اسلام در این زمینه بوده است. كنیزها نیز در این بین مشمول همین قاعده و قانون بوده اند.

پس باید توجه کرد که:

اولاً داشتن برده و کنیز در آن زمان امری رایج و معمول بوده است، لذا موردی را سراغ نداریم که ائمه(ع) بخاطر داشتن غلام یا کنیز مورد انتقاد و سرزنش قرار گرفته باشند.
ثانیاً آنچه مهم است توجه به نوع برخورد معصومین(ع) با غلامان و کنیزان و هدف آنان از گرفتن غلام و کنیز است.

سیرهء اهل بیت (ع)در بارهء بردگان، از درخشان ترین فضایل اسلام در برخود با زیر دستان می باشد. همین رفتار شایسته ، سبب شده بود غلامان و كنیزانِ ائمه، از آزادی خود خوشحال نشوند و تقاضا كنند برای همیشه غلام آن بزرگواران باقی بمانند.
اكثر بردگان در خانهء اهل بیت (ع)با معارف دینی و احكام الهی آشنا می شدند و از محضر آنان استفاده های علمی و عملی بسیاری می نمودند، لذا پس از آزادی ، انسان هایی نمونه، مؤمن و حقیقت جو بودند. بسیاری از آنان نیز به خاطر عشق به مولای خود، به درجهء رفیع شهادت رسیدند كه ذكر حكایات آن ها سبب طولانی شدن بحث خواهد شد.

در این جا به نمونه ای از رفتار امام علی(ع) با غلام خود كه یكی از شهیدان راه ولایت است[۱] اشاره می كنیم :
روزی امیرمؤمنان با قنبر به بازار رفتند. حضرت دو پیراهن كرباسی ، یكی به دو درهم و دیگری به سه درهم خرید و به قنبر فرمود: پیراهن سه درهمی را تو بردار. قنبر عرض كرد: ای امیرمؤمنان ! تو به منبر می روی و با مردم بیش تر سر و كار داری، سزاوار است پیراهن بهتر را شما بپوشید! حضرت فرمود: ای قنبر! تو جوان هستی و باید مانندجوانان باشی. من از خدا شرم می كنم لباسی بهتر از تو بپوشم، زیرا رسول خداصلی الله وعلیه وآله می‏فرمود: "از آنچه خودتان می‏پوشید، بر آنها بپوشانید و از آنچه خود می‏خورید، به آنان غذا دهید.[۲]

آیا نام این رفتار برده داری و استثمار انسان ها است ؟ آیا این رفتار نمونه ای از تبعیض نژادی است؟!

در کتاب احقاق الحق آمده است که حضرت علی(ع) گفت: پیامبر اسلام(ص) خادمی برای حضرت فاطمه داد و نام آن خادم فضّه بود. فاطمه(س) خدمت در خانه را بین خودش و فضّه تقسیم کرده بود. پیامبر اسلام(ص) دعائی به فضّه یاد داده بود. روزی حضرت فاطمه (س) به او گفت: خمیر می‏کنی یا نان می‏پزی؟ فضّه گفت: خمیر درست می‏کنم و هیزم می‏آورم. فضّه رفت و هیزمها را جمع کرد. وقتی خواست بلند کند نتوانست. آن دعائی را که پیامبر یاد داده بود، خوانده و توانست بلند کند.[۳]

بنابراین، همان طور كه گذشت، داشتن غلام و كنیز برای رسول خدا(ص) و ائمهء اطهار(ع) را، نمی توان در تضاد با نفی برده داری در اسلام دانست، زیرا این نوع برده داری به رابطهء پدر و فرزندی بیش تر شباهت دارد تا به رابطه مولا و برده!

این روایات که نمونه ای اندک است از نمونه های بسیار فراوان از رفتار بزرگوارانه و مهربانانه معصومین(ع) با غلامان و کنیزان خود، بیانگر نوع رفتار معصومین(ع) با غلامان و کنیزان است، و به خوبی می‏رساند كه مفهوم بردگی در اسلام با آنچه دیگران داشته و دارند، كاملاً متفاوت است.


[۱]. قنبر را حجاج بن یوسف ثقفی به شهادت رساند. بحارالانوار، ج ۴۲ ص ۱۳۵.
[۲]. همان، ج ۷۱ ص ص ۱۴۴.
[۳]. احقاق الحق، ج ۱۰، ص۲۷۶.