خودشناسی در دین چه جایگاهی دارد؟

ادیان آسمانی، پیشوایان دینی و علمای اخلاق، تأكید زیادی به خودشناسی و لزوم پرداختن به خویش دارند، که اصرار و توصیه آن ها ارشاد به یك حقیقت فطری و عقلی است. مرحوم آمدی در كتاب شریف غررالحكم و دررالكلم، در این زمینه،نزدیک به سی روایت را با مضامین گوناگون از مولای متّقیان علی(ع)، جمع آوری نموده است. معروف ترین روایت در این زمینه، از پیامبر گرامی(ص) می باشد كه خودشناسی را راه خداشناسی معرّفی فرمودند: «من عرف نفسه فقد عرف ربّه؛ هر كس نفس خویش را شناخت، خدای خویش را شناخت».[۱]

خودشناسی مراتب گوناگون و ابعاد مختلفی دارد که هر مرتبه و جهتش نتایجی خاص خود به دنبال خواهد داشت:

۱- انسان با خودشناسی به فقر حقیقی خود پی می برد که ابعاد مختلف این ضعف و نداری، نشان دهنده خالق غنی و بی نیاز است. انسان می بیند که تولد و چگونگی اش را خود انتخاب نکرده، و مریضی و مرگ او را احاطه کرده، که همین ها به وضوح آیت و نشانه ای از خالق متعال است:
«یا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَراءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمیدُ[فاطر/۱۵] اى مردم شما (همگى) نیازمند به خدائید تنها خداوند است كه بى ‏نیاز و شایسته هر گونه حمد و ستایش است.»

۲- انسان با دقت در ماده اولیه خلقتش، آینده متعفن بدنش، و سیستم دافعه و تخلیه اش، از کبر و غرور خالی می شود. و تبختر بی جا او را فرا نمی گیرد:
امیر المؤمنین علیه السّلام فرمودند: «در شگفتم از فرزند آدم كه اوّلش نطفه و پایانش مردار و در بین ظرف براى نجاست بوده و با این حال تكبّر مى‏ نماید.»[۲]
و همین طور که خودشناسی انسان را از غرور بی جا، خالی می کند، او را به سبب حقیقی عزت گره می زند. تا با عمل و تلاش خویش، از دنائت ها و پستی ها دور شود:
امام کاظم (ع) می فرمایند: «بها و ارزش بدن شما، به اندازه بهشت است، خود را به کمتر از بهشت نفروشید.»[۳]

۳- انسان با شناخت استعدادهای وسیع و گسترده اش، می یابد که محدود به دنیای فانی و زودگذر نیست و در ابدیت جای دارد. و این گونه معاد را حقیقی و ضروری می یابد:
«وَ ما هذِهِ الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَهْوٌ وَ لَعِبٌ وَ إِنَّ الدَّارَ الْآخِرَةَ لَهِیَ الْحَیَوانُ لَوْ كانُوا یَعْلَمُونَ[عنکبوت/۶۴] زندگانى این دنیا چیزى جز لهو و لعب نیست. اگر بدانند، سراى آخرت سراى زندگانى است.»

۴- کسی که عیوب اخلاقی خود را شناخت، متوجه وجود بیماری در خویش می شود و انسان بعد از توجه به بیماری به دنبال درمان می رود و این گونه می تواند بیماری ها را از خود دور کند و در مسیر خودسازی گام بردارد
و ... .
خلاصه اگر انسان به سه سوال پاسخی دهد و جواب آن ها را به طور جدی در زندگی مد نظر داشته باشد، به سعادت می رسد و هر سه این سوال ها مربوط به خودشناسی است:

۱-از کجا آمده ام؟ ۲- آمدنم بهر چه بود؟ ۳- به کجا می روم؟

[۱]. تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص۲۳۲.
[۲]. علل الشرائع،  ج‏۱، ص ۲۷۶.
[۳]. الكافی، ج‏۱، ص ۱۹.