برای تهذیب نفس چه باید بکنیم؟

تهذیب نفس و خود سازی راه سعادت و رستگاری انسان است.
«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى[اعلی/۱۴]؛ هر كس خود را تزكیه كرد، رستگار شد»
«قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها * وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها[شمس/۹-۱۰]؛ كه هر كس نفس خود را پاك و تزكیه كرده، رستگار شده * و آن كس كه نفس خویش را با معصیت و گناه آلوده ساخته، نومید و محروم گشته است.»

‌مرحوم نراقی می‌گوید: «زنهار ای جان برادر! تا حدیث بیماری روح را سهل نگیری و معالجه آن را بازیچه‌ نشماری و مفاسد اخلاق را اندك ندانی...‌و مسامحه در معالجه آنها آدمی را به هلاكت دائم و شقاوت ابدی‌می‌رساند و صحت روح و اتصاف آن به محاسن اخلاق باعث زندگانی ابدی و حیات حقیقی می‌شود و بعد از آن‌ كه ساحت نفس از اخلاق ناپسند پاك و آراسته گردد، مستعد قبول فیض‌های الهی می‌گردد»[۱]. در روایت آمده‌است كه پیامبر(ص) فرمود: «لا تدخل الملائكه بیتاً فیه كلب؛[۲] ملائكه داخل خانه‌ای كه در آن سگ باشد‌نمی‌شوند». پس هر گاه خانه مملوّ از صفات رذیله كه سگان درنده هستند باشد، چگونه ملائكه در آن داخل‌شوند؟!

اما برای اقدام در خودسازی و جهاد بانفس به چند نكته اساسی باید توجه نمود:
۱- همان گونه كه در تربیت و سلامت بدن، ریاضت و ورزش لازم است، در خود سازی و تهذیب نفس نیز ریاضت و مبارزه با نفس ضرورت دارد.
۲- همان گونه كه در پرورش اندام، از نرمش و فعالیت‏های ساده و اندك آغاز می‏شود و به تدریج به ورزش‏های سنگین‏تر وارد می‏شوند، در تربیت روح نیز باید از اندك شروع كرد و به تدریج به مراحل بالاتر رسید.
۳- همان طور كه در ورزش بدنی، تداوم واستمرار لازم است، در ریاضت نفسانی نیز تداوم، شرط رسیدن به مقصد است. قرآن می‏فرماید:
«إِنَّ الَّذینَ قالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلائِكَةُ أَلاَّ تَخافُوا وَ لا تَحْزَنُوا[فصلت/۳۰] به یقین كسانی كه گفتند: پروردگار ما خداوند یگانه است، سپس استقامت كردند، فرشتگان بر آنان نازل می‏شوند كه نترسید و غمگین مباشید».

علی(ع) می‏فرماید: «قلیلٌ مدوم علیه خیر من كثیر مملول منه؛[۳] عمل اندكی كه پیوسته باشد، بهتر است از بسیاری كه تو را خسته و وامانده سازد».
در حدیث دیگری امام باقر(ع) می‏فرماید: «احب الاعمال الی اللَّه عز وجل ماداوم علیه العبد و ان قل؛[۴] محبوب‏ترین كار نزد خدا، آن است كه انسان بر آن مداومت كند هر چند اندك و ناچیز باشد».

۴-  چنان كه در سلامت جسم، فعل و ترك (دارو و پرهیز) هر دو با هم مؤثر است، در سلامت و تهذیب روح نیز فعل و ترك هر دو لازم است، بنابراین در کنار عبادت ها، باید دوری از محرمات و مکروهات نیز جدی گرفته شود. و چه بسا که ترک ها، مهم تر نیز باشند. ‌عالمان علم اخلاق می‌گویند: برای خودسازی ابتدا باید رذائل اخلاقی و اخلاق بد را از خود دور كرد، سپس‌درخت پاكی نشاند. بدیهی است با وجود صفاتی مانند حسد و كبر و خودپسندی و خودخواهی و شهوت رانی،‌ دست‌رسی به صفات پسندیده و انجام اعمال خیر بسیار مشكل خواهد بود.

۵- مهم‏ترین چیزی كه درجمیع مراحل باید رعایت شود، نیت و حضور قلب و اخلاص است. خداوند در قرآن بر این نكته تأكید دارد كه در مسیر دین و پرستش بایستی اخلاص داشته باشید:
«وَ ما أُمِرُوا إِلاَّ لِیَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ[بینه/۵] به آن‏ها دستوری داده نشده بود جز این كه خدا را با كمال اخلاص پرستش كنند».

۶- یکی از امور مهم، محاسبه اعمال و كردار خود است. هر كسی كه در این راه قدم‌برمی‌دارد، باید در اعمال و رفتار خود دقت كند و مراقب آن‌ها باشد و اگر دچار گناهی شد، توبه كند. در روایت‌آمده است: «حاسبوا أعمالكم قبل أن تحاسبوا؛[۵] به اعمالتان رسیدگی كنید، قبل از این كه در روز قیامت به آن‌رسیدگی شود».


[۱]- معراج السعاده، ص ۱۳.
[۲]- بحارالانوار، ج ۶۲، ص ۵۴.
[۳]- صبحی الصالح، نهج البلاغه، حكمت ۴۴۴.
[۴]- الکافی ج ۲ ص۸۲
[۵]- بحارالانوار، ج ۷، ص ۱۲۶.