قرآن : عیسی کلمه خداست
پرسش:
مسیحیت عیسی را «کلمه» می‌داند چون معتقد است عیسی علیه السلام ، انسان و پیامبر -که کلمات خدا را دریافت و ابلاغ می‌کند- نیست؛ بلکه تجسد و آشکارگی خدا بر روی زمین است! او وجودش کلمه است، نه اینکه کلمه را دریافت کند. این در حالی است که پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله این نگاه را به حضرت عیسی علیه السلام ندارد و او را همچون سایر پیامبران، انسان و پیامبر و دریافت کننده کلمه خدا می‌داند؛ اما عجیب اینجاست که با این حال، پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله به تبع مسیحیت و کتاب مقدس آن‌ها، عیسی را کلمه خدا نیز می‌خواند! چطور شده که پیامبر اسلام صلی الله علیه و اله ، مرتکب چنین تناقضی در توصیف عیسی شده است؟! از سویی او را انسان و پیامبر و دریافت کننده کلمه خدا می‌داند و از سوی دیگر همچون مسیحیان او را کلمه خدا می‌خواند!
پاسخ:
مفهوم «کلمه» و آنچه در سنت مسیحی از آن با عنوان «لوگوس»(۱) یاد می‌شود، یکی از آموزه‌های اصیل و اساسی جامعه مسیحیت بوده و شاخه‌ای با عنوان «مسیحیت شناسی مبتنی بر لوگوس»(۲) را پدید آورده است. برخی از متکلمان مسیحی (مثل تیموتی نَسطوری، یوحنای دمشقی، به طریق یوحنای اول و...)، ادعا می‌کردند که چون در قرآن، حضرت عیسی علیه السلام کلمۀ خداوند نامیده شده و از طرفی دیگر چون در انجیل یوحنا نیز وی کلمۀ خداوند (لوگوس) معرفی شده است، پس بین مسیحیان و مسلمانان در این زمینه هیچ اختلافی وجود ندارد و مسلمانان هم همان عقیدۀ الهیات مسیحی در مورد الوهیت عیسی علیه‌السلام رادارند.(۳)
اما باید دید که آیا معنای «لوگوس» که به «کلمه» ترجمه شده است، معادل معنای «کلمه» در قرآن کریم است؟
با این مقدمه به سراغ سؤال یاد شده رفته و پاسخ آن را در قالب چند نکته تقدیم می‌کنیم:
نکته اول:
«لوگوس» واژه‌ای یونانی به معنای «من می‌گویم» است که در طول زمان، معانی مختلفی را به خود گرفته است.(۴) اما دو معنای «عقل» در فلسفه یونان باستان و «کلمه»، در سنت سامی برجسته‌تر گردیده است. سابقۀ استعمال لوگوس در عهد عتیق به‌طور خاص و در یهودیت به‌طور اعم به حدود ۲۵۰ ق.م یعنی به زمان ترجمۀ سَبعینی عهد قدیم(۵) در اسکندریه در زمان بطلمیوس دوم(۶) برمی‌گردد.(۷)
در مسیحیت، مسئله لوگوس و مطالبی که حول آن شکل گرفته است، مبتنی بر هجده آیه از انجیل یوحنا (آخرین انجیل از اناجیل چهارگانه که چند دهه بعد از حضرت عیسی علیه السلام نگاشته شده) است که به نوعی حکم مقدمه این انجیل را داشته و با این عبارت آغاز می‌شود که: «در آغاز کلمه بود و کلمه نزد خدا بود و کلمه خدا بود».(۸)
به نظر می‌رسد که یوحنا، در انجیل خودش، آموزه کلمه و لوگوس را از یونانیان، به‌ویژه از فلسفه رواقیون یونان برگرفته و با آمیختن آن با آموزه‌های نوین مسیحی، به مفهوم جدیدی دست یافته است که قبل از او در هیچ کدام از مکاتب دینی و فلسفی، سابقه نداشته است.(۹) عالمان نخستین کلیسا نیز با تکیه بر نگاه یوحنا، به تبیین و توضیح مفهوم لوگوس پرداخته و بر جنبه‌های فلسفی آن افزودند.(۱۰)
نکته دوم:
لوگوس در کتاب یوحنا، به لحاظ مفهومی، تفاوت عمده‌ای با مفهوم لوگوس در عهد عتیق داشته و به جهت «تجسد بخشی»(۱۱) به آن و تبلور آن در شخص عیسی مسیح علیه‌السلام، با فلسفه رواقی یونان نیز، مخالفت پیدا می‌کند. درواقع، در آثار متفکران یونانی رایج‌ترین معنای لوگوس، حکمت و عقل، همچنین منطق و کلام است، ولی لوگوس در انجیل یوحنا، از معنی عقل به معنی کلمه تغییر جهت داده و از نظر متکلمان مسیحی، در عیسی علیه‌السلام متجلی شده است.(۱۲)
با توجه به فرازهای ابتدایی انجیل یوحنا می‌توان گفت ازنظر مسیحیان، مسیح همچون حکمت، عامل خلقت است،(۱۳) مسیح پیام و کلام خدا (لوگوس) به بشر است(۱۴) و نقشه و هدف الهی برای بشر بوده و در مسیح، تفکر خدا پدیدار می‌گردد.(۱۵)
در جمع‌بندی آراء آباء کلیسا باید گفت که همه آن‌ها غیر از ایرنائوس(۱۶) اولاً به این‌همانی حکمت و کلمه معتقد بودند، ثانیاً نقش دوگانه لوگوس قبل از تجسد که واسطه خلقت و نظم بخشی بر امور است و بعد از تجسد که واسطه معرفت به خداوند پدر است، در نزد همه آباء به چشم می‌خورد.(۱۷)
نکته سوم:
در زبان عربی، «کلمه» به معنای لفظ و زخم آمده(۱۸) و در قرآن کریم در چند آیه، خداوند تبارک و تعالی، حضرت عیسی علیه‌السلام را با این وصف یاد کرده است.(۱۹) اما باید توجه داشت که کلمه در قرآن کریم به صورت مفرد و جمع در مصادیق مختلفی ازجمله، «وحی»(۲۰)، «توحید»(۲۱)، «وعده الهی»(۲۲)، «نعمت الهی»(۲۳)، «سنت و قوانین الهی»(۲۴)، «امتحان الهی»(۲۵) و... به کار رفته است.
درنتیجه، واژه کلمه و سایر مشتقات آن در قرآن کریم می‌تواند دارای مصادیق متعددی باشد که ازنظر علامه طباطبایی (ره) می‌توان همه ایشان را در یک معنا خلاصه کرد و آن این است که ازنظر قرآن کریم، هر آنچه به نحوی آشکار، بر ذات خداوند تبارک وتعالی، دلالت داشته و هستی او را به واضح‌ترین صورت متجلی می‌سازد، «کلمه» نامیده می‌شود.(۲۶)
اما در اینکه چرا خداوند تبارک و تعالی، حضرت عیسی علیه¬السلام را به‌عنوان کلمه خود یاد کرده است، نظرات گوناگونی وجود دارد، اما اکثریت مفسران معتقدند، کلمه بودن حضرت عیسی از آن جهت است که وی به‌واسطه کلمه خداوند یعنی «کُن» و نه چیز دیگر پای در این جهان گذاشته است.(۲۷) همچنانکه در قرآن کریم به این خصیصه اشاره شده و می‌فرماید: «درواقع، مَثل عیسی نزد خدا همچون مَثل [خلقت] آدم است [که] او را از خاک آفرید؛ سپس بدو گفت: «باش»؛ پس وجود یافت».(۲۸) درنتیجه، کلمه بودن حضرت عیسی علیه‌السلام برای خدا به جهت خلقت بی‌واسطه ایشان به امر الهی است. همچنانکه کلام هر کس، بدون واسطه از زبان او خارج می‌شود.
بگذریم از اینکه، در آیات قرآن، بارها تصریح شده که حضرت عیسی علیه‌السلام برخلاف آنچه مسیحیان می‌انگارند، فاقد جنبه الوهی است؛(۲۹) و در نتیجه، واژه «کلمه» در قرآن، فاقد معنایی است که در الهیات مسیحی و انجیل یوحنا مورد نظر است.
نتیجه:
از آنچه بیان شد روشن می‌شود که هرچند ازنظر صوری و ظاهری، میان کلمه دانستن حضرت عیسی علیه‌السلام در قرآن کریم و انجیل یوحنا، شباهت وجود دارد، اما به لحاظ محتوایی و مفهومی این دو واژه معانی مختلفی دارند و اصطلاحاً مشترک لفظی هستند و آنچه قرآن کریم از واژه «کلمه» برای حضرت عیسی علیه¬السلام اراده کرده است، تفاوت چشم‌گیری با آنچه مسیحیان و آباء کلیسا از آن می‌فهمند، دارد؛ چراکه منظور از کلمه بودن حضرت عیسی علیه‌السلام در قرآن، خلقت ایشان به‌واسطه کلمه «کُن» و بدون وساطت پدر است و برخلاف آنچه مسیحیان معتقدند، در قرآن کریم، هیچ مفهوم الوهی و جنبه ربوبی برای حضرت عیسی علیه‌السلام محترم دانسته نشده و حضرتشان، همچون تمامی پیامبران الهی، حداکثر بنده‌ای از بندگان خداوند یکتا هستند. به‌ویژه آنکه اساساً، متجسد دانستن لوگوس، بدعت جناب یوحنا، (صاحب چهارمین و آخرین انجیل چهارگانه) بوده و در هیچ‌کدام از اناجیل همدید پیش از او، چنین مفهومی وجود ندارد!
کلمات کلیدی:
لوگوس، کلمه الهی، مسیحیت، انجیل، حضرت عیسی علیه‌السلام، قرآن
پی‌نوشت‌ها:
۱. Logos
۲. Logos Christology
۳. عبدی، ولی بررسی مقایسه‌ای لوگوس مسیحیت با کلمه در قرآن، مجله علوم قرآن و حدیث، بهار و تابستان ۱۳۹۱ ش، شماره ۸۸، ص۹۸.
۴. Kerferd,G.B, “Logos The Encyclopedia of Philosophy, ed. by Paul Edwards,Macmillan 1972 vol.p. 83-84
۵. Septuagint
۶. Ptolemy II
۷. Russell D.S The Jews from Alexander to Herod Oxford University Press First Pub. 1967 Repr. 1972. p.19-20.
۸. کتاب مقدس، عهد جدید، انجیل یوحنا، باب ۱، فراز ۱-۲.
۹. Wolfson, Harry Ausryn, The Philosophy of the Church Fathers, Harvard University Press, 1964. p.305-308
۱۰. عبدی، ولی نگرشی تحلیلی و انتقادی به مفهوم لوگوس از یونان باستان تا آباء کلیسا، فلسفه و کلام، سال ۴۵، بهار و تابستان ۱۳۹۲ ش، شماره ۹۰، ص۱۱۹-۱۲۵.
۱۱. Incarnation
۱۲. May, Herbert G. and Bruce M. Metzger. The New Oxford Annotated Bible with the Apocrypha. 1977.
۱۳. کتاب مقدس، عهد جدید، انجیل یوحنا، باب ۱، فراز ۳-۱۰.
۱۴. کتاب مقدس، عهد جدید، انجیل یوحنا، باب ۱، فراز ۱-۱.
۱۵. عبدی، بررسی مقایسه‌ای لوگوس مسیحیت با کلمه در قرآن، ص۱۰۲.
۱۶. چراکه ایرنائوس به این‌همانی حکمت و روح‌القدس باور داشت.
۱۷. عبدی، ولی نگرشی تحلیلی و انتقادی به مفهوم لوگوس از یونان باستان تا آباء کلیسا، ص۱۲۵.
۱۸. ابن منظور، لسان العرب، به اهتمام سید جمال‌الدین میردامادی بیروت، دارالفکر- دارصادر، ۱۴۱۴ ق، چاپ سوم، ج۱۲، ص۵۲۲-۵۲۵.
۱۹. سوره آل‌عمران، آیات ۳۹ و ۴۵؛ سوره نساء، آیه ۱۷۱.
۲۰. نظیر سوره بقره، آیه ۲۵۳؛ سوره شوری، آیه ۵۱.
۲۱. نظیر سوره مبارکه آل‌عمران، آیه ۶۴.
۲۲. نظیر سوره هود آیه ۱۹ و سوره اعراف، آیه ۱۳۷.
۲۳. نظیر سوره لقمان آیه ۲۷.
۲۴. نظیر سوره انعام آیه ۳۴.
۲۵. نظیر سوره بقره، ۱۲۴.
۲۶. ر.ک علامه طباطبایی، تفسیر المیزان، ج۱۳، ص۶۷۷-۶۷۹ به نقل از عبدی ولی بررسی مقایسه‌ای لوگوس مسیحیت با کلمه در قرآن، مجله علوم قرآن و حدیث، سال ۴۴، بهار و تابستان ۱۳۹۱ ش، شماره ۸۸، ص۱۰۴.
۲۷. زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت، دارالکتاب العربی، ۱۴۰۷ ق، چاپ سوم، ج۱، ص۲۷۶.
۲۸. سوره آل‌عمران، آیه ۵۹.
۲۹. سوره مائده، آیات ۷۵-۷۶.
نظرات