ماجرای ازدواج زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر(ص) با زینب بنت جحش چه بود؟

در مورد ماجرای ازدواج زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر(صلی الله علیه و آله) با زینب بنت جحش، دختر عمه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نظر شما را به مطالب زیر جلب می كنم:

زید بن حارثه کلبی، در قبیله کلیب به دنیا آمد. پدرش «حارثه» و مادرش «سعدی» نام داشت. وی در حالی که حدود هشت سال داشت برای دیدار از قبیله مادری خود به قبیله «بنی معن» رفت. در همان ایام قبیله بنی معن مورد هجوم دشمن قرار گرفت و جمعی از افراد قبیله، از جمله زید، به اسارت دشمن در آمدند.

اندکی بعد زید در بازار مشهور عکاظ در معرض فروش قرار گرفت و حکیم بن حزام او را برای عمه‌اش، حضرت خدیجه ، خریداری کرد. خدیجه نیز زید را به شوهرش، محمد صلی الله علیه و آله و سلم، بخشید. پیامبر که در آن هنگام هنوز به پیامبری مبعوث نشده بود، بی درنگ زید را در راه خدا آزاد کرد و سپس وی را با مهر و ملاطفت در خانه خود نگه داشت.

سال‌ها بعد، زید در موسم حج عده‌ای از مردم قبیله خود را دید، از طریق آنان خبر سلامت خود را به پدر و مادرش رساند و گفت به پدرم بگویید که من در این اینجا نزد مهربانترین پدرها به سر می‌برم.

پدر زید به محض اطلاع، بی‌درنگ به همراه عموی زید راهی مکه شد و به سرای محمد امین در آمد و گفت:«ای پسر عبدالمطلب! ای بزرگ زاده قریش! ما برای بردن فرزند خود، پیش تو آمده‌ایم. بر ما منت گذار، قیمت او را بستان و او را به ما بازگردان!»

پیامبر در پاسخ فرمود:«زید را صدا کنید و اختیار را به خودش واگذارید. اگر شما را برگزید، بی‌هیچ بهایی از آن ِ شما باشد؛ ولی اگر مرا برگزید، من هرگز کسی را که حاضر نیست از من جدا شود، به بهایی نمی فروشم!»

حارثه وقتی این بزرگواری را از پیامبر، خشنود شد و این داوری را از صمیم قلب پذیرفت. زید را آوردند و نظر وی را جویا شدند.

او گفت:«هر چند اینان پدرم و بستگانم هستند، ولی من هیچ‌کس را بر تو ترجیح نخواهم داد. تو، ای محمد،همچون پدر و عمویم هستی.»[۱]

رسول خدا وقتی این عمل را از پدر زید دید فرمود: ای مردم! بدانید كه زید پسر من است و از آن به بعد زید را زید بن محمد می گفتند و پیامبر هم او را دوست می داشت و جزو اهل بیت پیامبر به شمار می رفت [۲]

پس از اینکه حضرت محمد(صلی الله علیه و آله) به رسالت مبعوث شد و چند سال از این ماجرا گذشت با نزول آیاتی از سوره احزاب این حکم منسوخ گردید و قرار شد پسر خوانده ‏ها را به نام پدران اصلى آنها بخوانند، خداوند در این رابطه می فرماید:

«...وَمَا جَعَلَ أَدْعِیاءَكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَاللَّهُ یقُولُ الْحَقَّ وَهُوَ یهْدِی السَّبِیلَ؛ و (نیز) فرزندخوانده‌های شما را فرزند حقیقی شما قرارنداده است؛ این سخن شماست که به دهان خود می‌گویید (سخنی باطل و بی‌پایه)؛ اما خداوند حق را می‌گوید و او به راه راست هدایت می‌کند. ادْعُوهُمْ لِآبَائِهِمْ هُوَ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ ...؛آنها را به نام پدرانشان بخوانید که این کار نزد خدا عادلانه‌تر است...».[۳]  و از آن پس او را زید بن حارثه گفتند.

ازدواج زید بن حارثه با زینب بنت جحش

از محبتهایى که رسول خدا نسبت‏ به زید مبذول داشت آن بود که تصمیم گرفت‏ براى زید همسرى اختیار کند.  در آن زمان رسم این بود كه اشراف زاده ها و صاحبان مقام، با افرادی كه «برده» و یا «آزاد شده» بودند ازدواج نمی كردند. زینب، دختر عمه پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) و نوه عبدالمطلب بود. اینگونه دخترها اشراف زاده به حساب می آمدند و زید بن حارثه برده آزاد شده و پسر خوانده بود. آداب و رسوم آن زمان اجازه نمی داد كه اینگونه جوانان با هم ازدواج كنند.
مأموریت اصلی پیامبر هدایت مردم به راه خدا و شكستن سنت ها و آداب جاهلی آن زمان بود. پیامبر اسلام شخصا به منزل دختر عمه اش رفت و از او برای زید خواستگاری كرد [۴]

وقتی كه پیامبر مسأله خواستگاری را مطرح كرد، در آغاز زینب و برادرش چنین تصور كردند كه پیامبر(صلی الله علیه و آله) برای خودش می خواهد و هر دو هم راضی شدند ،ولی وقتی كه فهمیدند برای زید بن حارثه خواستگاری می كند قبول نكردند و زینب گفت: من از او برترم [۵].

در این باره آیه آمد و اعلام كرد كه هیچ زن و مرد مؤمنی حق ندارد در برابر درخواست پیامبر از خود استقلال نشان بدهد،«وَمَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَلَا مُؤْمِنَةٍ إِذَا قَضَى اللَّهُ وَرَسُولُهُ أَمْرًا أَنْ یكُونَ لَهُمُ الْخِیرَةُ مِنْ أَمْرِهِمْ وَمَنْ یعْصِ اللَّهَ وَرَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالًا مُبِینًا؛ هیچ مرد و زن با ایمانی حق ندارد هنگامی که خدا و پیامبرش امری را لازم بدانند، اختیاری (در برابر فرمان خدا) داشته باشد؛ و هر کس نافرمانی خدا و رسولش را کند، به گمراهی آشکاری گرفتار شده است! ».[۶].

پس از نزول این آیه زینب و برادرش عبدالله رضایت دادند و زینب همسر زید شد و به این ترتیب، یكی از سنت های جاهلی و باطل مردم آن زمان، با این ازدواج باطل شد و مردم فهمیدند كه از نظر اسلامی هیچگونه عیبی نیست در این كه یك اشراف زاده با یك برده آزاد شده ازدواج کند.

 ولی پس از مدتی، این ازدواج روی عللی به طلاق منجر شد. عده‌ای  می‌گویند عامل جدایی روحیات زینب بوده است چرا که او حسب و نسب و عظمت قبیله‌ای و طائفه‌ای خود را به رخ پستی حسب و نسب و برده بودن شوهر می‌کشاند و همچنان در قلب، خود را از او برتر می‌دانست و رضایت به ازدواج نداشت. اما این مطلب بعید به نظر می‌رسد و احتمال می‌رود که عامل طلاق اخلاق خاص زید باشد. چرا که مطالعه زندگی او به ما می نمایاند که او کراراً ازدواج کرد و همه را طلاق داد جز آخرین همسر که در هنگام شهادتش از او جدا نشده بود.

گواه دیگر بر اینکه زید مقصر اصلی این جدایی بود اینکه وقتی پیامبر از تصمیم او برای طلاق دادن زینب آگاه شد ، زید را چنین خطاب قرار داد که: « امسک علیک زوجک و اتق الله» [۷] همسرت را نگاه دار و از خدای بترس.» درصورتی که تقصیر متوجه همسر او بود عمل زید خلاف تقوی و پرهیزکاری و مستوجب سرزنش پیامبر شمرده نمی‌شد. ولی سرانجام زید او را طلاق داد.

 این جدایی برای دختر عمه پیامبر بسیار سنگین بود چون طلاق دهنده او به ظاهر یك برده آزاد شده بود، گرچه از نظر معنوی زید دارای مقامات بلندی بود ولی به صورت ظاهر یك برده آزاد شده است.

زینب كه از زنان مهاجر و از خانواده‏ هاى شریف مكه بود و پس از طلاق در مدینه و دور از بستگان نزدیك و در شهر غربت به سر مى‏ برد در اندوه و ماتم فرو رفت و چنانكه گفته‏ اند بسیار مى ‏گریست و از آن سو خداى تعالى پیغمبر را مأمور ساخت براى از بین بردن سنت جاهلیت كه ازدواج با زن پسر خوانده را مانند ازدواج با زن فرزند رسمى جایز نمى ‏دانستند، زینب را به ازدواج خویش در آورد، آنجا كه می فرماید:

«...فلما قضی زید منها وطراً زوجناکها لکی لا یکون علی المؤمنین حرج فی ازواج ادعیائهم اذا قضوا منهن وطراً و کان امر الله مفعولاً : ... پس چون زید از او حاجت خویش بگزارد ( او را طلاق داد.)، به همسری تواش درآوردیم تا مؤمنان را در زناشویی با زنان فرزند خواندگان خود، اگر حاجت خویش از او بگزارده باشند(طلاق داده باشند.)، منعی نباشد و حکم خداوند شدنی است.»[۸]

 و در ضمن او را از این عقده و شكست روحى نیز نجات داده و خواسته دیرینه او و فامیلش را كه ازدواج با یكى از شخصیتهاى قریش بود انجام دهد.

زینب، ایام عده طلاق را سپری كرد و پس از آن به وی بشارت داده شد، كه خداوند سبحان، وی را به عقد پیامبر صلی الله علیه و آله درآورده است. در آن زمان، سی و پنج سال از عمرش گذشته بود و بنا به نقل علامه مجلسی، ازدواجشان مصادف بود با اوّل ذی القعده سال پنجم قمری در مدینه منوره.[۹] زینب، از این ازدواج بسیار شادمان شد و به خانه آن حضرت، نقل مكان كرد.[۱۰]

وی، در میان همسران پیامبر صلی الله علیه و آله افتخار می كرد كه او را خدا به ازدواج پیامبر صلی الله علیه و آله درآورد و به آنان می گفت:

«زوّجكن أهلیكن و زوّجنی الله من فوق سبع سماوات؛[۱۱] شما را خانواده تان به عقد پیامبر صلی الله علیه و آله درآورده، ولی مرا خداوند متعال از بالای هفت آسمان به نكاح آن حضرت، مفتخر نموده است».

پی نوشتها:

[۱]. اسدالغابه،‌ ج ۲‌، ص ۲۸۱؛ اعیان الشیعه،‌ ج ۲، ص ۲۴۷؛ قاموس الرجال، ج ۴، ص ۵۴۰.
[۲]. سفینه البحار، ماده زید.فروغ ابدیت، ج ۲، ص ۵۲۱.
[۳].سوره احزاب،آیات ۴و۵.
[۴]. فروغ ابدیت، ص ۵۲۱ به بعد.
[۵]. المیزان، ج ۱۶، ص ۳۲۶، بحث روایی، تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۳۱۶.
[۶]. احزاب، آیه ۳۶.
[۷].احزاب، آیه ۳۶.
[۸]. سوره احزاب،آیه۳۷.
[۹]. بحارالأنوار علامه مجلسی، ج ۱۱، ص ۱۷۸، و ج ۹۸، ص ۱۸۹ و ج ۹۹، ص ۳۵.
[۱۰]. همان، و تاریخ الطبری، ج ۲، ص ۲۳۱؛ المنتخب من ذیل المذیل طبری، ص ۵.
[۱۱]. بحارالانوار، ج ۱۱، ص ۱۷۸.