مصحف حضرت زهرا (س) چیست؟
در پاسخ به این سوال از آنجایی که برداشت بعضی ها از شنیدن نام مصحف فاطمه(س) این است که قرآنی است منسوب به آن حضرت، لذا بنده در پاسخ به این سوال شما نکاتی هم در مورد این مصحف عرض می شود:
۱. چیستى مصحف
كلمه «مُصْحَف»، اكنون بیشتر به معناى «قرآن» به كار مى رود اما در لغت به معناى مجموعه برگه هایى است كه میان دو جلد، جمع آورى شده است و امروزه «كتاب» خوانده مىشود.[۱] بنابراین، منظور از «مصحف فاطمه» كتاب آن حضرت است كه در بعضى از روایات اهل سنت نیز به آن اشاره شده است. راویانى چون روایت «ابى بن كعب» که وجود كتابى نزد حضرت فاطمه علیها السلام را تأیید كرده است.[۲]
بدین ترتیب سخن كسانى مانند ایجى در مواقف و جرجانى در شرح مواقف و ابو زهره در كتاب امام صادق علیه السلام- كه مدعى اند، شیعه به قرآنى منسوب به فاطمه علیها السلام كه غیر از قرآن رایج میان مسلمانان است، اعتقاد دارد نادرست است و در عدم رجوع به روایات شیعه و نیز عدم دقّت در معناى مصحف ریشه دارد.[۳]
درباره ماهیت این مصحف در منابع شیعى، روایات فراوان وجود دارد. در این احادیث، محتوا، حجم، زمان و كیفیت نگارش مصحف بیان شده است. البته در نگاه ابتدایى، اختلافاتى میان این روایات دیده مىشود ولى با اندكى دقت، قابل توجیه است.[۴] بعضى از روایات، مطالب آن را غیر از مطالب قرآن دانسته اند.[۵][۶][۷] بر اساس شمارى از احادیث در این كتاب، مطالبى چون وصیت حضرت زهراعلیها السلام[۸]، مصیبتهاى فرزندان آن حضرت در طول زمان[۹]، پیشگویى حوادث آینده[۱۰] و تمام پادشاهانى كه بر زمین حكم خواهند راند[۱۱]، نوشته شده است.
دسته اى از روایات نیز از اشتمال این مصحف، بر تمام احكام حلال و حرام، سخن به میان آورده است[۱۲]. بر اساس بعضى از احادیث، امام صادق علیه السلام حوادث تاریخى اى چون ظهور زندیقان را پیشگویى و گفتارش را به مصحف فاطمه، مستند كرده است.[۱۳]
این روایات با هم ناسازگار نیست زیرا ممكن است همه مطالب یاد شده در آن مصحف، وجود داشته و هر روایت بخشى از محتواى آن را بیان كرده باشد.
۲. كیفیت نگارش مصحف
مهمترین مطلب درباره این مصحف، زمان و كیفیت نگارش آن و مسئله ارتباط حضرت زهرا علیها السلام با جبرئیل و دیگر فرشتگان الهى است. در چند روایت، آمده است: پیامبراكرم صلى الله علیه وآله مطالب را املا مى كرد و امام على علیه السلام مى نوشت.[۱۴][۱۵]
درباره سبب انتساب مصحف به فاطمه علیها السلام، مى توان گفت: آن كتاب نزد آن حضرت نگهدارى مى شد و یا او واسطه رسیدن بعضى از مطالب، به دست امام على علیه السلام بوده است.
در بعضى از روایات، مصحف، ره آورد املا و وحى مستقیم خداوند بر حضرت زهرا علیها السلام دانسته شده است[۱۶]. بر اساس روایات دیگر، بعد از وفات پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله، خداوند فرشته اى را نزد آن حضرت مى فرستاد تا در غم پدر، دلدارى اش دهد و وى را از مكان و جایگاه رسول خدا در بهشت آگاه سازد و با او درباره مطالب مختلف به گفت و گو بنشیند. حضرت فاطمه علیها السلام سخنان آن فرشته را به امام على علیه السلام منتقل مى كرد و آن حضرت آنها را به نگارش در مىآورد.[۱۷] روایتى این فرشته را جبرئیل علیه السلام معرفى كرده است.[۱۸]
میان این احادیث نیز ناسازگارى وجود ندارد زیرا مى توان گفت خداوند به وسیله فرشته اى از فرشتگان خود (جبرئیل)، با آن حضرت سخن گفته است و فاطمه زهرا علیها السلام بخشى از این كتاب را به مطالب دریافتى از پدر بزرگوار خود و بخشى دیگر را به مطالب جبرئیل اختصاص داده بود.
۳. امكان نزول جبرئیل
اشكال دیگر روایات دسته اخیر، قطع وحى پس از رسول اكرم(ص) است. به عبارت دیگر مسلمانان معتقدند آن حضرت، خاتم پیامبران است و بعد از وفات ایشان، ارتباط میان زمین و آسمان قطع و وحى منقطع گشته است. حال چگونه فرشته بر حضرت زهراعلیها السلام نازل شده و با آن بزرگوار گفت و گو كرده است؟
در پاسخ بدین اشكال، گفتنى است:
طبق آیات قرآن، نزول فرشته الهى و ارتباط خداوند با غیر پیامبران، از طریق فرشتگان و وحى امكانپذیر است چنان كه آیات بسیارى از ارتباط فرشته با حضرت مریم سخن مى گوید[۱۹] و خداوند ارتباط خود با مادر حضرت موسى را وحى مى خواند.[۲۰] وقتى امكان این ارتباط با زنانى چون مادر موسى و حضرت مریم پذیرفته شد، امكان و وقوع آن درباره حضرت فاطمه زهرا علیها السلام- كه از سوى پیامبر اكرم سرور همه زنان در همه زمانها معرفى شده است به طریق اولى پذیرفتنى مى نماید. منظور از انقطاع وحى و قطع ارتباط زمین و آسمان بعد از پیامبراكرم صلى الله علیه وآله، قطع ارتباط میان خداوند و فردى به عنوان پیامبر و مأمور ابلاغ است نه عدم امكان ارتباط زمینیان با خداوند و فرشتگان. بر اساس روایات شیعه، نوعى ارتباط میان امامان معصوم و خداوند وجود دارد.[۲۱] در روایات اهل سنت نیز بعضى از افراد «مُحَدَّث» معرفى شده اند یعنى، كسانى كه با فرشتگان الهى نوعى ارتباط دارند و از آنها حدیث دریافت مى كنند.[۲۲]
۴. مصحف نزد چه كسى است؟
براساس روایات شیعه، این مصحف در زمانهاى مختلف، نزد امامان معصوم بوده است و از امامى به امام دیگر رسیده و جز آن بزرگان، كسى بدان دسترسى نداشته است. آنان با استفاده از آن، حوادثى را پیشگویى و احكامى را بیان كرده اند.[۲۳]
در پایان گفتنى است: كتابهایى كه اخیراً با عنوان صحیفة الزهرا منتشر شده،[۲۴] با مصحف فاطمه تفاوت دارد زیرا در این كتابها عمدتاً دعاهاى منسوب به آن حضرت علیها السلام به چشم مى خورد نه آنچه در روایات درباره مصحف فاطمه بیان شده است.
پی نوشت:
[۱]. سید محمدرضا حسینى جلالى، تدوین السنة الشریفه، ص ۶۷.
[۲]. اسعد عبود، صحیفة الزهرا علیها السلام، صص ۶۵- ۸۵.
[۳]. هاشم معروف الحسنى، سیرة الائمة الاثنى عشر، ج ۱، ص ۹۸ و ۹۹.
[۴]. مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار،) تهران: دارالكتب الاسلامیه (، ج ۲۶، ص ۸۳- ۸۴.
[۵]. همان
[۶]. همان، ص ۳۸ و ۳۹.
[۷]. همان
[۸]. همان، ص ۳۴.
[۹]. همان، ص ۱۴.
[۱۰]. همان، ص ۴۴.
[۱۱]. سیدمحمدرضا حسینى جلالى، تدوین السنة الشریفه، ص ۷۷.
[۱۲]. بحارالانوار، ص ۷۳.
[۱۳]. بحارالانوار، ص ۴۴.
[۱۴]. همان، ص ۴۱ و ۴۲ و ۴۹.
[۱۵]. همان.
[۱۶]. همان، ص ۹۳.
[۱۷]. همان، ص ۴۴ و ۸۴.
[۱۸]. همان، ص ۲۴.
[۱۹]. آل عمران (۳)، آیات ۴۲ و ۴۳ و ۵۴.
[۲۰]. قصص (۲۸)، آیه ۷.
[۲۱]. بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۶۶ و ۷۹.
[۲۲]. اعیان الشیعه، ج ۱، ص ۳۱۴ و ۵۱۳.
[۲۳]. بحارالانوار، ص ۸۴- ۸۳.
[۲۴]. مانند: اسعد عبود، صحیفة الزهرا علیها السلام جواد قیومى اصفهانى، صحیفة الزهرا علیها السلام.
نظرات