زينب كبرى علیها السلام، الگوى پرستاران
اولين دختر حضرت اميرمؤمنان علي عليه السلام در پنجم جمادي الاولي سال پنجم هجري در مدينه منوره به دنيا آمد . اين دختر شايسته آنچنان به صفات و خصلتهاي پسنديده پدر گرامي اش شباهت داشت كه زينب (زينت پدر) نام گرفت . او در ۵ سالگي در مصيبت از دست دادن جد گرامي اش حضرت خاتم الانبياء صلي الله عليه و آله به سوگ نشست و با چند ماه فاصله مظلوميت و شهادت مادرش زهرا عليها السلام را لمس نمود . مشاهده ۲۵ سال غربت و تنهايي پدر و سپس ديدن فرق شكافته او در محراب مسجد كوفه زينب كبري عليها السلام را در كوران حوادث روزگار قرار داد . مسموميت و غربت برادرش امام حسن عليه السلام جلوه ديگري از بي مهريهاي نامردمان در مقابل اين دخت رسالت و ميوه امامت بود . او با كوله باري از اين تجربه هاي آموزنده و تلخ، كمر همت بسته و براي پاسداري از خونين ترين حماسه تاريخ و رساندن پيام اسلام و حقيقت به گوش جهانيان با برادرش امام حسين عليه السلام هجرتي تاريخي و سرنوشت ساز را آغاز نمود كه كمترين مصيبتهاي آن، نظاره گر بودن شهادت برادران، فرزندان و برادر زاده هاي عزيز و گرامي اش بود .
اين مقال مي كوشد به مناسبت تقارن روز پرستار با تولد حضرت زينب عليها السلام دو موضوع را بررسي كرده و به هم پيوند دهد .
نخست به جلوه هايي از هنر حياتبخش پرستاري در سيره حضرت زينب عليها السلام نظري افكنده و ره توشه هايي را از زندگي آن بانوي گرامي به خوانندگان گرامي تقديم كند و آنگاه به جايگاه ارزشمند شغل پرستاري در فرهنگ اهل بيت عليهم السلام اشاراتي داشته باشد .
سرمشق پرستاران
زينب كبري عليها السلام از همان دوران طفوليت به پرستاري از بيمار، مصدوم و مجروح پرداخت. پرستاري از مادرش حضرت زهرا عليها السلام، در ايام بيماري، نقطه آغاز اين زندگي است . بعد از ارتحال جانگداز رسول خدا صلي الله عليه و آله حضرت فاطمه عليها السلام در اثر فراق پدر و مصيبتهاي بعد از آن، در بستر بيماري افتاد. حضرت زينب - كه شاهد ناجوانمردانه ترين حوادث تاريخ بود - از مادرش پرستاري و پذيرايي مي كرد . او در ۶ سالگي ضمن پرستاري از مادر، وي را براي ايراد خطبه تاريخي تا مسجد همراهي كرد، و آنگاه تمام خطبه را حفظ نموده و به آيندگان منتقل نمود.
پرستاري از پدر بزرگوارش هنگام مجروح شدن در جنگهاي مختلف و هنگام ضربت خوردن، از ديگر موارد خدمات حضرت زينب عليها السلام است . همچنين روزهايي كه امام حسن مجتبي عليه السلام در اثر خيانت همسرش در بستر بيماري افتاده بود بهترين ياور و خدمتگزار آن بزرگوار خواهر گرامي اش حضرت زينب عليها السلام بود . و بالاخره در صحنه دردناك كربلا، زينب كبري عليها السلام وظيفه پرستاري خود را به اوج رساند .
پرستاري از امام سجاد عليه السلام
حضرت زينب عليها السلام بارها به ياري امام سجاد عليه السلام شتافته و پرستاري و حفظ جان آن حضرت را سر لوحه برنامه هايش قرار داده بود كه به عنوان نمونه دو مورد بيان مي شود:
۱ . امام سجاد عليه السلام مي فرمايد: شبي كه فرداي آن پدرم به شهادت رسيد، من نشسته بودم و عمه ام زينب نزد من بود و از من به نيكوترين صورت پرستاري مي كرد . (۱)
۲ . در عصر عاشورا - هنگامي كه به خيمه ها حمله كردند - دختر فداكار علي عليه السلام با از خود گذشتگي تمام امام سجاد عليه السلام را از ميان آتش نجات داد . يكي از سربازان دشمن مشاهدات خود را چنين گزارش كرده است: در هنگام غارت خيام بانوي بلند قامتي را ديدم كه مثل پروانه به گرد يك خيمه آتش گرفته دور مي زند، گاهي به داخل خيمه مي رود و گاهي بيرون مي آيد، با سرعت نزد او رفتم و گفتم: اي بانو! مگر شعله آتش را نمي بيني؟! چرا مانند ساير بانوان فرار نمي كني؟ با صدايي بغض آلود گفت: «اي مرد! ما شخص بيماري در اين خيمه داريم كه توان نشستن و برخاستن را ندارد، چگونه او را رها كنم در حالي كه آتش از هر سو به طرف او شعله مي كشد؟!» (۲)
اگر خونين، دل غمباورم بود محبتهاي زينب ياورم بود
ميان خيمه آتش گرفته به رافت سايه او بر سرم بود
غمخوار يتيمان
نه تنها زينب از دين ياوري كرد به همت كاروان را رهبري كرد
به دوران اسارت با يتيمان نوازشها به مهر مادري كرد
در عصر عاشورا حضرت زينب عليها السلام نه تنها از امام سجاد پرستاري مي كرد، بلكه جمعي زن و كودك داغدار، گرسنه، تشنه، بي پناه و مجروح و كتك خورده را كه شديدا به سرپرستي، پرستاري و نوازشهاي عاطفي نياز داشتند، تحت حمايت معنوي خود قرار داد . او نه تنها از اين گروه بي پناه حمايت مي كرد بلكه خود را سپر بلاي آنان قرار داده بود . تازيانه هاي دشمن را به جان مي خريد و نمي گذاشت كه بچه ها و اطفال يتيم در معرض بي مهريهاي دشمن قرار گيرند . او تمام اين مشكلات را در راز و نيازهايش با خداوند عالميان در ميان مي نهاد و گاهي نيز در خطاب با پيكر مجروح برادر، درد دل نموده و مي گفت: «يابن امي لقد كللت عن المدافعة لهؤلاء النساء والاطفال وهذا متني قد اسود من الضرب; (۳) اي پسر مادرم! در دفاع از اين زنان و كودكان درمانده شده ام و اين چهره سيلي خورده من است كه از ضربات [دشمن] سياه شده است .»
زينب كبري با فداكاريهاي خويش در عرصه خدمت رساني، به بالاترين درجه ايمان و برترين مرتبه احسان نائل گرديد . او از همه چيز خود در راه احياي ارزشهاي الهي گذشت، رفاه و آسايش و آرامش زندگي در منزل عبدالله جعفر را رها كرده، با اجازه همسرش در ميدان مبارزه با مشكلات سرسخت زندگي گام نهاد . او براي تكميل قيام امام حسين عليه السلام از هيچ كوششي فروگذاري نكرد و جهت اعتلاي دين اسلام و تجديد حيات دوباره آن تمام زحمات و رنجهاي مادي و معنوي را به جان خريد . او در اين راه به نحو شايسته اي از بانوان و اطفال قافله پرستاري كرده و در تمام صحنه ها ديگران را بر خود مقدم داشت . زينب كبري عليها السلام به پيروي از برادرانش امام حسين عليه السلام و حضرت عباس عليه السلام سهميه آب خود را به كودكان مي داد و در راه كوفه و شام با اينكه گرسنه و تشنه بود، همانند پدرش علي عليه السلام و مادرش فاطمه زهرا عليها السلام به واژه ايثار معني بخشيد .
امام زين العابدين عليه السلام مي فرمايد: «كانت تقسم مايصيبها من الطعام علي الاطفال، لان القوم كانوا يدفعون لكل واحد منا رغيفا واحدا من الخبز في اليوم والليلة; (۴) [عمه ام زينب در مدت اسارت،] غذائي را كه به او مي رسيد ميان بچه ها تقسيم مي كرد [و خود رنج گرسنگي و تشنگي را تحمل مي نمود] ; چرا كه عوامل دشمن در هر شبانه روز يك قرص نان به ما مي دادند .»
ارزش پرستاري
پرستاري از منظر اسلام آنچنان ارزشمند است كه حضرت خاتم الانبياء صلي الله عليه و آله پرستاران راستين را دوستان پيامبران الهي قلمداد كرده، مي فرمايد: «من قام علي مريض يوما وليلة بعثه الله مع ابراهيم الخليل فجاز علي الصراط كالبرق الخاطف اللامع; (۵) كسي كه يك شبانه روز از بيماري پرستاري كند، خداوند او را با ابراهيم خليل عليه السلام محشور خواهد كرد و او همانند برق خيره كننده و درخشان از صراط عبور مي كند .»
پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در سخن ديگري مي فرمايد:
«من اعان ضعيفا في بدنه علي امره اعانه الله علي امره ونصب له في القيامة ملائكة يعينونه علي قطع تلك الاهوال وعبور تلك الخنادق من النار حتي لاتصيبه من دخانها ولاسمومها وعلي عبور الصراط الي الجنة سالما آمنا; (۶) هر كس به يك ناتوان جسمي ياري كند، خداوند او را در كارهايش ياري خواهد كرد و در روز قيامت فرشتگاني را مي گمارد تا او را در پيمودن اهوال قيامت و عبور از گودالهاي آتش - بدون اينكه آسيبي از دودها و سموم آن به او برسد - و در گذشتن از صراط به سوي بهشت او را با سلامت كامل و امنيت ياري دهند .»
اساسا اگر پرستار به وظايف محوله خود به درستي اقدام نمايد و در رفع نيازهاي بيمار از كوششهاي لازم فروگذاري نكند، مورد رحمت خداوند قرار مي گيرد و با اين خدمت پسنديده، گناهانش پاك مي شود . رسول گرامي اسلام فرمودند: «من سعي لمريض في حاجة قضاها، خرج من ذنوبه، كيوم ولدته امه; (۷) هر كس در رفع نيازهاي بيماري بكوشد، از گناهانش پاك مي شود همانند روزي كه مادرش او را به دنيا آورد .»
در اينجا به برخي از وظايف پرستاران اشاره مي كنيم:
الف . تغذيه مناسب بيمار
شخص بيمار براساس روحيه آسيب پذير خود، نياز به رسيدگي و دلجويي و پذيرايي دارد، و ممكن است خوردنيهاي متنوعي را بخواهد . از منظر رسول اكرم صلي الله عليه و آله پرستار بيمار اگر غذاها و خوردنيهاي دل خواه مريض را تهيه كرده و به وي بخوراند، در زمره بهشتيان خواهد بود . پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فرمودند: «من اطعم مريضا شهوته اطعمه الله من ثمار الجنة; (۸) هر كس غذاي دلخواه مريض را به او بخوراند، خداوند از ميوه هاي بهشت به او مي خوراند .»
ب . شرح داروهاي مريض
معمولا بيمار در اثر ناراحتي فكري و روحي نمي تواند داروهاي خود را كاملا بشناسد و در وقت معين از آن استفاده كند . چه زيباست كه پزشكان محترم و پرستاران بزرگوار به طور كامل چگونگي استفاده از داروها و منافع و عوارض آنرا به مريض شرح دهند . حضرت عيسي عليه السلام مي فرمايد: «يلتذ المريض نعت الطبيب العالم بما يرجو فيه من الشفاء; (۹) بيمار از شنيدن توصيفهاي پزشك حاذق و شفابخش بودن داروها لذت مي برد .»
ج . تقويت روحيه بيمار
رفع نگرانيها و احساسات منفي بيمار از جمله امور مهمي است كه در سرعت بخشيدن به سلامتي و بهبودي او مؤثر است; همچنانكه تشديد احساسات منفي و از دست دادن اميد به آينده اي بهتر، بيماري او را مضاعف خواهد كرد . پرستار موفق سعي مي كند خود را غمخوار و محرم راز بيمار قرار دهد . او با برقراري ارتباطات عاطفي و كلامي مثبت و خدمات شايسته مي تواند اعتماد بيمار را جلب كرده و مونس تنهاييهاي وي باشد، و در آن لحظات حساس و بحراني كه زمينه و فضاي مناسب فراهم است، با شيوه هاي مختلف بيمار را بنوازد و با لحن كلامي مهربان و عاطفي از انبوه ناراحتيهاي وي بكاهد . ارشاد و هدايت بيمار، اميدوار كردن او به آينده اي بهتر و شنيدن درد دلهاي وي، از جمله امور مثبتي است كه يك پرستار و يا پزشك مي تواند از آنها استفاده كرده و از آن نتيجه مطلوب دريافت دارد . پيامبر بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله فرمودند: «اذا دخلتم علي المريض فنفسوا له في الاجل - فان ذلك لايرد شيئا - وهو يطيب النفس; (۱۰) هنگامي كه نزد بيمار مي رويد او را به زنده ماندن اميدوار كنيد - هر چند اين كار چيزي را برنمي گرداند - اما در شادماني روح اش تاثير دارد .»
د . رعايت حال بيمار
پرستار وظيفه شناس همواره تلاش مي كند تا بيمار خود را در راحتي و آسايش نگه دارد، او با سخنان نسنجيده و كارهاي ناشايست، بيمار را نمي رنجاند . با رسيدگي به موقع، خورانيدن داروها، دادن غذاهاي شفابخش، به بهبودي مريض سرعت مي بخشد . او گفتار رسول خدا صلي الله عليه و آله را نصب العين خود قرار مي دهد كه در اين مورد فرموده است: «لا تؤذوه ولاتضجروه; (۱۱) [بيمار را اذيت نكنيد و دلتنگ و غمگين نسازيد .»
شخص بيمار به جهت مشكلات خاصي كه دارد ممكن است به بهانه هاي مختلف و با كوچك ترين ناراحتي خشمگين شود . پرستاران آگاه و با تجربه اين نكته را در نظر داشته و به سخن امام صادق عليه السلام جامه عمل مي پوشانند كه فرمودند: «لاتغيضوه; (۱۲) بيمار را خشمگين [و عصباني] نكنيد .»
نشستن طولاني نزد مريض، سؤالهاي مكرر (به غير از پرسشهاي ضروري پزشكي)، اعتنا نكردن به خواسته ها و نيازهاي وي، و او را به حال خود رها كردن، از جمله عوامل خشم بيمار است .
اگر بيمار را ناراحت كنيم ممكن است او وادار به نفرين شود و دعاي بيمار از جمله دعاهايي است كه سريعا مستجاب مي شود . امام صادق عليه السلام فرمودند: «ثلاثة دعوتهم مستجابة; الحاج والغازي والمريض، فلا تغيظوه ولاتضجروه; دعاي سه نفر مستجاب است; زائر خانه خدا، مجاهد در راه خدا و بيمار; مواظب باشيد كه او را عصباني و دلتنگ نكنيد .»
آرزو دارم كه گر گل نيستم خاري نباشم باربرداري زدوشي نيستم باري نباشم
ه . درخواست دعا از بيمار
پرستاران مي توانند براي حل مشكلاتشان از بيماران تحت مراقبت خود، التماس دعا كنند و مطمئن باشند كه آنان به خدا نزديك ترند . امام صادق عليه السلام فرمود: «هرگاه يكي از شما از برادر بيمارتان عيادت نمود، از او التماس دعا نمايد; چرا كه دعاي شخص با ايماني كه در حال بيماري است همانند دعاي ملائكه پذيرفته مي شود .» (۱۳)
از منظر فرهنگ وحياني اهل بيت عليهم السلام ايام بيماري فرصت مناسبي براي تصفيه باطن، توبه از گناهان و رسيدن به خواسته هاي مشروع، تفكر در زندگي گذشته و قدرداني از سلامتي و انديشيدن به آفريدگار جهان و نعمتهاي فراوان اوست . رسول بزرگوار اسلام صلي الله عليه و آله اين حقيقت را اين گونه به سلمان فارسي توضيح داد: «اي سلمان! بيماري تو آثار مثبت و خوبي برايت دارد، تو در حال بيماري همواره به ياد خدا هستي، دعاي تو در آن حال پذيرفته است و بيماري، تو را از گناهان پاك مي كند .» (۱۴)
و . دعا براي شفاي بيمار
پرستاران دلسوز، افزون بر كوششهاي ظاهري و خدمات معمولي مي توانند براي بهبودي و شفاي بيمار دعا كنند و با اين عمل رضايت خداوند را جلب كرده، دل بيمار را به دست آورده و در شفاي او شريك باشند . پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله در عرصه خدمت به بيماران پيشگام بود، از آنان دلجويي مي كرد، گاهي پرستاري آنان را به عهده مي گرفت و براي سلامتي شان دعا مي كرد . امام علي عليه السلام نقل مي كند: شبي بيمار شدم، پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله آن شب از من مراقبت و پرستاري كرد و تا طلوع صبح مواظب حال من بود . آنگاه در مسجد با اصحاب نماز جماعت به جاي آورد و در حق من دعا كرد: «اللهم اشف عليا وعافه فانه اسهرني الليلة مما به; (۱۵) خدايا! علي را شفا ده و سلامتي بخش كه به خاطربيماريش امشب تا صبح نخوابيده ام .»
پي نوشت:
۱) ارشاد مفيد، ج ۲، ص ۹۳ .
۲) وفيات الائمه، ص ۱۵۹ .
۳) شجره طوبي، ج ۲، ص ۲۳۷ .
۴) وفيات الائمه، ص ۴۴۱ .
۵) وسائل الشيعه، ج ۱۶، ص ۳۴۴ .
۶) تفسير امام عسكري عليه السلام، ص ۶۳۵ .
۷) همان .
۸) مستدرك الوسائل، ج ۲، ص ۹۳ .
۹) بحارالانوار، ج ۱۴، ص ۳۱۰ .
۱۰) مستدرك الوسائل، ج ۲، ص ۱۵۴ .
۱۱) مستدرك الوسائل، ج ۵، ص ۲۵۵ .
۱۲) وسائل الشيعه، ج ۷، ص ۱۲۷ .
۱۳) كافي، ج ۳، ص ۱۱۷ .
۱۴) من لايحضره الفقيه، ج ۴، ص ۳۷۵ .
۱۵) بحارالانوار، ج ۴۰، ص ۱ .
برگرفته از مجله مبلغان ش ۵۵
نظرات