وضعیت مومن و کافر در حال احتضار چگونه است؟

هنگام احتضار چشم برزخی انسان بینا شده و صورت ملکوتی عقاید و اعمال و رفتار خود را مشاهده کرده و بهشت یا دوزخ برزخی را که برای خود تدارک دیده است، می بیند.
مؤمن چون نیکوکار بوده و به عقاید برحق و اخلاق صالح خود را آراسته، در لحظات مرگ چشم برزخی‌اش باز شده و نعمت های آخرتی برای خود را دیده و اولیا و محبوب‌هایش یعنی رسول خدا و امامان علیهم السلام را می بیند و با دیدن آنها شاد و خرم از دنیا می رود.
لحظات احتضار و جان کندن برای مؤمن صالح بسیار آسان و کوتاه و حتى شیرین است زیرا مشاهده اولیایش و جایگاهی که می خواهد به آن وارد شود چنان او را شاد و خرم می کند که دیگر سختی جان کندن را متوجه نمی‌گردد:
«الذین تتوفاهم الملائکه طیبین یقولون سلام علیکم ادخلوا الجنّه بما کنتم تعملون؛(۱) کسانی که ملائکه در حالت طیب و طاهر روح آنان را می گیرند، به آنان می گویند: سلام بر شما؛ به بهشت وارد شوید به ازای آنچه می کردید».
امام سجاد(ع) فرمود: «مرگ برای مؤمن مانند کندن یک لباس چرکین ،‌گشودن غل و زنجیرهای سنگین و تبدیل آن به بهترین لباس‌ها، خوشبوترین عطرها، راهوارترین مرکب ها و مرفه‌ترین منزل‌هاست».(۲)
در آیه دیگر می فرماید:
«فلولا اذا بلغت الحلقوم... فامّا اِن کان من المقرّبین فروح و ریحان و جنّه نعیم وأمّا إن کان من أصحاب الیمین فسلام لک من أصحاب الیمین؛(۳) پس چرا آن هنگام که جان به حلقوم برسد (از شماکسی نمی‌تواند او را یاری دهد) و اگر از مقربان باشد که آسایش ریحان و معطر در انتظار اوست و باغ پر از نعمت اما اگر از اصحاب یمین باشد که سلام بر تو از جانب اصحاب یمین».
امام صادق(ع) مرگ و مواجه شدن با آن برای مؤمن را این گونه به تصویر می کشد:
«نسبت به مؤمن (مرگ) همچون عطر بسیار خوشبویی است که آن را می بوید و حالتی شبیه خواب به او دست می دهد و درد و رنج به کلی از او قطع می گردد».(۴)
امام سجاد می فرماید:
«خداوند فرمود: هنگام رسیدن اجل مؤمن، چون از مردن کراهت دارد و من کراهت او را نمی‌خواهم، دو گل خوشبو از بهشت می فرستم که با بوییدن یکی اموالش را وا می‌گذارد و با بوییدن دیگری دنیا را فراموش می‌کند».(۵)
امام صادق(ع) فرمود:
«هر گاه مؤمن را ساعت احتضار برسد، رسول خدا(ص) و اهل بیت(ع) بر بالین او حاضر می شوند و امام علی به رسول خدا می فرمایدکه این فرد از شیعیان و دوستداران ما است و پیامبر به جبرئیل خبر می دهد و او به میکائیل و او به اسرافیل و همگی به ملک الموت این مطلب را اعلام کرده و می خواهند که با او به آسانی رفتار کند . ملک الموت می گوید: به خدایی که شما برگزید و گرامی داشت و به محمد(ص) نبوت عطا کرد و رسالت را بخشید، من به او از پدر مهربان، دلسوزتر خواهم بود و از برادر با شفقت‌تر و...».

این آیات و روایات، گوشه ای از احوال مؤمنان صالح را بیان می کند . سختی جان کندن برای مؤمنان گناهکار ، کفاره گناهانشان است.
امام کاظم(ع) فرمود: «مرگ پاک کننده است و گناهان را از مؤمنان می زداید و رنج و درد مرگ، کفاره گناهانشان می باشد».(۶)
اما برای کافران و گناهکاران مرگ بسیار شدید و هولناک است، قرآن می فرماید:
«کلاّ إذا بلغت التراق... وظنّ أنّه الفراق والتفّت الساق بالساق...؛(۷) چنین نیست، او هرگز ایمان نمی‌آورد تا جان به گلوگاهش برسد... و ساق پاها (از شدت جان دادن) به هم بپیچند».
این جان کندن چنان سخت است که قرآن از آن به «سکره الموت؛(۸) بیهوشی مرگ» و «غمرات الموت؛(۹) شدائد مرگ» یاد کرده است.
هنگام احتضار کافر و گناهکار چشم او به حقایق برزخی روشن شده و عذاب اخروی که برای خود تهیه دیده می بیند و تقاضای بازگشت می کند اما با ضرب و زدن ملائکه جواب منفی می گیرد:
«از آنچه به شما روزی دادیم قبل از رسیدن مرگ انفاق کنید که وقتی مرگ یکی از شما را بیاید (به محضر خدا) عرضه می دارد: پروردگار مرا بازگردان تا مهلت کوتاهی تا صدقه بدهم و از نیکوکاران باشم.(۱۰)
«و اگر بنگری سختی حال کافران را آن گاه که ملائکه جانشان را می گیرند و با تازیانه بر پشت و صورت‌های آنان می زنند و به چشیدن عذاب جهنم برزخی وا می دارند».(۱۱)
امام صادق(ع) فرمود:
«مرگ برای کافر مانند آن است که افعى او را بگزد و عقرب نیش بزند بلکه سخت‌تر است».(۱۲)
پیامبر:
«هر گاه ملک الموت برای قبض روح کافر بیاید، تبری از آتش آورده و با آن روح کافر را از جسمش می کند و از شدت آن جهنم به فریاد می‌آید».(۱۳)
وضعیت احتضار بستگی به کارنامه عمل فرد دارد؛ هر چه کارنامه پربارتر باشد، او راحت‌تر و شادان‌تر و هرچه سیاه‌تر باشد، او سخت‌تر و با هول و هراس و عذاب بیشتری جان خواهد داد.

پی‌نوشت‌ها:
۱. نحل (۱۶) آیه ۳۲.
۲. بحار الانوار، ج ۶، ص ۱۵۵.
۳. واقعه (۵۶) آیه ۸۲ ـ ۹۳.
۴. بحار الانوار ج۶، ص ۱۵۲.
۵. همان.
۶.‌ همان، ص ۱۵۵.
۷. قیامت (۷۵) آیه ۲۶ ـ ۲۹.
۸. ق (۵۰) آیه ۱۹.
۹. انعام (۶) آیه ۹۳.
۱۰. منافقون (۶۳) آیه ۱۰.
۱۱. انفال (۸) آیه ۵۰.
۱۲. بحار الانوار، ج ۶، ص ۱۵۲.
۱۳. همان، ص ۱۷۰.