منظور از اهل بیت چیست؟

در لغت "اهل" به كسانی می گویند كه محوری واحد آن ها را جمع کرده است. مثل کسانی که خویشاوندی، نقطه اشتراک آنهاست. یا کسانی که سکونت در یک منزل، سبب وحدت آنها شده است و یا اینکه دین واحدی آنها را با یکدیگر قرین کرده است.[۱]

در این معنا، زن و فرزند هر کس اهل بیت او هستند. همانطور که رابطه دینی نیز می تواند کسی را اهل بیت دیگری کند. مثل آنجا که سلمان، بدون هیچ گونه نسبت قوم و خویشی، اهل بیت رسول اکرم (ص) خوانده می شود.[۲]

برای هر نوع از این محورها، می توانیم نظایری در قرآن بیابیم. اهل کتاب – اهل القری – اهل التقوی – اهل البیت و ... در بعضی آیات هم خانواده بودن، در نظر گرفته شده و حتی همسر حضرت نوح (ع) و همسر حضرت لوط (ع) نیز از اهل آنها شمرده شده اند. به همین خاطر بعد از ذکر "اهل" استثناء ذکر شده تا آنها را خارج کند. (اگر داخل اهل نبودند، نیازی به استثناء نبود)

«قالُوا لا تَخَفْ وَ لا تَحْزَنْ إِنَّا مُنَجُّوكَ وَ أَهْلَكَ إِلاَّ امْرَأَتَكَ كانَتْ مِنَ الْغابِرینَ[عنکبوت/۳۳] نترس و غمگین مباش، ما تو و خانواده‏ات را نجات خواهیم داد، جز همسرت كه در میان قوم باقى مى ‏ماند.»
«قُلْنَا احْمِلْ فیها مِنْ كُلٍّ زَوْجَیْنِ اثْنَیْنِ وَ أَهْلَكَ إِلاَّ مَنْ سَبَقَ عَلَیْهِ الْقَوْلُ[هود/۴۰] به نوح گفتیم: «از هر جفتى از حیوانات (از نر و ماده) یك زوج در آن (كشتى) حمل كن! همچنین خاندانت را (بر آن سوار كن)- مگر آنها كه قبلًا وعده هلاك آنان داده شده [همسر و یكى از فرزندانت]»

ولی در بعضی از آیات، محور دیگری در نظر گرفته می شود و محورهایی که بیشتر رایج هستند، نفی می شود. مثل  فرزند نوح که به دلیل تغایر دینی، از اهل او بودن نفی می شود:
«قالَ یا نُوحُ إِنَّهُ لَیْسَ مِنْ أَهْلِكَ إِنَّهُ عَمَلٌ غَیْرُ صالِحٍ[هود/۴۶] فرمود: «اى نوح! او از اهل تو نیست! او عمل غیر صالحى است [فرد ناشایسته‏ اى است‏]»

اهل بیت رسول (ص) نیز می تواند با در نظر گرفتن یک محور، معنای عام و بسیار گسترده ای داشته باشد. مثل :
«وَ أْمُرْ أَهْلَكَ بِالصَّلاةِ وَ اصْطَبِرْ عَلَیْها[طه/۱۳۲] خانواده خود را به نماز فرمان ده و بر انجام آن شكیبا باش»

اما در یک جا، محور خاصی مد نظر بوده که معنای آن خاص و ویژه افراد محدودی شده است:
«إِنَّما یُریدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَ یُطَهِّرَكُمْ تَطْهیراً[احزاب/۳۳] خداوند فقط مى‏خواهد پلیدى و گناه را از شما اهل بیت دور كند و كاملًا شما را پاك سازد.»

در اینجا محور عصمت معنای اهل بیت را مشخص می کند و تنها کسانی همراه رسول (ص) می شوند که از عصمت برخوردارند. و حتی معتقد بودن به دین و رعایت تقوی نیز محور نیست. چرا که پیامبر (ص) برای همین اهل دین و اهل تقوی، می فرماید که باید به اهل بیت، رجوع کنند و با تمسک به این ریسمان، نجات یابند:
«إِنِّی تَارِكٌ فِیكُمْ أَمْرَیْنِ إِنْ أَخَذْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا- كِتَابَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ أَهْلَ بَیْتِی عِتْرَتِی[۳]‏ من در میان شما دو چیز به جا مى‏گذارم، كه اگر بدانها بگروید هرگز گمراه نشوید: كتاب خدا عز و جل و اهل بیتم و  عترتم.»

البته این معنا، از اهل بیت به گونه ای در میان مسلمانان شایع شده است که اگر "اهل البت" به صورت مطلق گفته شود و قرینه ای برای اراده معنای دیگر از آن نباشد، به همین معنا بازگردانده می شود. و راغب اصفهانی نیز در مفردات به این مساله اشاره کرده است. «تعورف فی أسرة النبیّ علیه الصلاة و السلام مطلقا إذا قیل: أهل البیت لقوله عزّ و جلّ: إِنَّما یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ [الأحزاب/ ۳۳]»[۴]

[۱]. رک: المفردات فی غریب القرآن، ص: ۹۶.
[۲]. قَالَ رَسُولُ اللَّهِ سَلْمَانُ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ - بحار الأنوار، ج‏۶۵، ص۵۵.
[۳]. الكافی، ج‏۱، ص ۲۹۴.
[۴]. المفردات فی غریب القرآن، ص: ۹۶.