آیا شیطان می تواند ممثل شود؟

" تمثل" در اصل از ماده" مثول" به معناى ايستادن در برابر شخص يا چيزى است، و" ممثل" به چيزى مى‏ گويند كه به صورت ديگرى نمايان گردد.[۱] و موارد متعددی در قرآن و روایات برای آن بیان شده است.

قرآن تمثل فرشتگان برای حضرت ابراهیم (ع)[۲]، تمثل جبرائیل[۳] برای حضرت مریم[۴] تمثل دو برادر برای حضرت داوود[۵] ،[۶] تمثل فرشتگان برای حضرت لوط (ع)[۷] را نقل می­کند، همچنان که از تمثل شیطان در روز بدر[۸] سخن می­گوید:

وَ إِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطانُ أَعْمالَهُمْ وَ قالَ لا غالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَ إِنِّي جارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَراءَتِ الْفِئَتانِ نَكَصَ عَلى‏ عَقِبَيْهِ وَ قالَ إِنِّي بَري‏ءٌ مِنْكُمْ إِنِّي أَرى‏ ما لا تَرَوْنَ إِنِّي أَخافُ اللَّهَ وَ اللَّهُ شَديدُ الْعِقابِ[۹] و (به ياد آور) هنگامى را كه شيطان، اعمال آنها [مشركان‏] را در نظرشان جلوه داد، و گفت: «امروز هيچ­كس از مردم بر شما پيروز نمى‏گردد! و من، همسايه (و پناه‏دهنده) شما هستم!» امّا هنگامى كه دو گروه (كافران، و مؤمنان مورد حمايت فرشتگان) در برابر يكديگر قرار گرفتند، به عقب برگشت و گفت: «من از شما (دوستان و پيروانم) بيزارم! من چيزى مى‏بينم كه شما نمى‏بينيد من از خدا مى‏ترسم، خداوند شديد العقاب است!

البته صراحتی که در بیان تمثل فرشتگان در بعضی موارد[۱۰] وجود دارد، در این آیه وجود ندارد، و این امر سبب  شده عده ­ای تمثل شیطان را مساله ­ای غیر قابل قبول بدانند. و با انکار تجسم شیطان، در واقع هر نوع تمثل شیطان را انکار کنند.

البته مساله انکار تمثل شیطان، همیشه در بین متفکران مطرح بوده و باز بودن راه تاویل متون دینی، مسیر این گونه اختلاف نظر­ها را هموار کرده است. و آیه مرتبط به این مساله نیز به راحتی تاویل شده است و گفته ­اند:

«اين كار از طريق وسوسه‏ هاى باطنى صورت گرفته است، او با وسوسه ‏هاى خويش و استفاده از صفات منفى و زشت شيطانى مشركان، اعمالشان را در نظرشان جلوه داد و به آنها چنين وانمود كرد كه نيروى شكست‏ ناپذيرى در اختيار دارند، و يك نوع پناهگاه و اتكاء باطنى در آنها توليد كرد. اما پس از مجاهده سرسختانه مسلمانان و حوادث اعجاز آميزى كه سبب پيروزى آنها گرديد آثار اين وسوسه ‏ها از دل آنان بر چيده شد، و احساس كردند كه شكست در برابر آنها قرار گرفته و هيچ تكيه گاهى براى آنها نيست بلكه كيفر و مجازات سختى از طرف خدا در انتظار آنهاست.»[۱۱]

مخالفت با تمثل نیز منحصر به تمثل شیطان نیست بلکه بعضی به طور کلی با تمثل مخالف هستند و دلایلی برای ممکن نبودن تمثل بیان می­کنند. که عمده آن منافات پذیرش تمثل، با اعتماد به درک حسی است.[۱۲] اما از منظر علامه طباطبایی، اشکال بی ­اعتمادی به ادراکات حسی، تنها با پذیرش امکان تمثل رخ نمی­ نمایاند. و این اشکال (بی اعتمادی به ادراکات حسی)، حتی برای کسانی که به عوالم غیب باور ندارند، نیز می­تواند مطرح شود. بنابراین تلاش برای رفع اشکال با نادر نشان دادن تمثل یا بیان اینکه این امر مخصوص انبیاء است،[۱۳]  مشکلی را حل نمی­کند. خصوصا که فرض رخداد پدیده­ای نادر، می­تواند در هر موقعیت مشخصی، مطرح شود.

 بنابراین برای حل اشکالِ خدشه در اعتماد به ادراکات حسی، باید راهی دیگر پیموده شود.

علامه یکی از جواب­های مطرح در این زمینه را این­گونه تبیین می­کنند که: حس، محسوس خارجی را درک نمی­کند بلکه تصویری از آن می­یابد و تحمیل درک حسی بر محسوس خارجی کار فکر است. بنابراین بداهت محسوسات، با خطا در بعضی موارد، از بین نمی­رود و اشتباه در تحمیل حکم حس بر محسوس، باید با نظیر تجربه و علم از بین برود. همان گونه که در کوچک دیدن شی دور، مایل دیدن مستقیم، متحرک دیدن خورشید و نظیر آن روی می­دهد. و خطا در درک محسوس، همان گونه که می­تواند ناشی از ساختار حس باشد می­تواند تحت تاثیر عوامل داخلی یا خارجی روی دهد. مانند اینکه ترس شدید می­تواند سبب ایجاد تصاویر خوفناک در ذهن شود.[۱۴] و تمثل نیز می­تواند یکی از عوامل خارجی ایجاد کننده اشتباه در درک حسی باشد. 

بنابراین استبعاداتی که در مساله تمثل شیطان مطرح شده و آن را سبب بر هم خوردن نظام اجتماع و سلب اعتماد به ادراکات حواس و نظیر آن مطرح کرده­ اند، قادر به انکار اصل تمثل شیطان نیست و نمی­تواند مبنایی برای تاویل آیات و روایات فراوان در این­ باره باشد.

از این­رو علامه طباطبایی با اشاره به روایات تمثل شیطان می­فرمایند:

 «روايات امر ممكنى را اثبات مى‏كند نه امر محالى را، و در مباحث علمى صرف استبعاد دليل شمرده نمى‏شود، و تجسم‏هاى برزخى هم خيلى نادر و نوظهور نيست، پس هيچ موجبى براى اينكه در انكار آن اصرار بورزيم نيست. البته در اثبات آن هم نمى‏شود اصرار كرد و ليكن ظاهر آيه با اثبات آن بهتر مى‏سازد.»[۱۵]