رابطه فقر و کفر خدا چیست؟

حدیثی بسیار مشهور وجود دارد که:  "كَادَ الْفَقْرُ یَكُونُ كُفْراً" و بسیاری از ما بنا بر آن می گوییم: "اگر فقر از پنجره داخل شود، ایمان از در خارج می شود."

این در حالی است که:
اولا خود بسیار دیده ایم که انسان هایی علیرغم فقر، ایمان خود را حفظ کرده اند. و اتفاقا ایمان در قشر اغنیاء از ایمان در قشر فقراء کمتر است:

«كَلاَّ إِنَّ الْإِنْسانَ لَیَطْغى‏ *  أَنْ رَآهُ اسْتَغْنى‏[علق/۶-۷] چنین نیست (كه شما مى ‏پندارید) به یقین انسان طغیان مى ‏كند.  از اینكه خود را بى ‏نیاز ببیند!»

ثانیا در احادیث متعددی مطالبی بیان شده که فقراء را به بهشت نزدیک تر از دیگران دانسته و این به معنای ایمان آنهاست. به عنوان نمونه:

امام صادق علیه السّلام فرمودند: فقراء مؤمن در بهشت گردش مى ‏كنند و قبل از چهل سال از اغنیاء وارد بهشت مى ‏گردند مثل اینها مانند آن دو كشتى مى ‏باشد كه از جلو مامور مالیات مى ‏گذرد، او به یك كشتى نگاه مى‏ كند و هنگامى كه چیزى در آن ندید او را رها مى ‏كند ولى كشتى دومى را به‏ خاطر داشتن مال زیاد نگه مى ‏دارد.[۱]

همچنین ایشان می فرمایند: هر گاه روز قیامت بر پا شود و بنده مؤمن كه هر دو اهل بهشت مى ‏باشند براى حساب حاضر مى ‏شوند، یكى از آنها در دنیا فقیر و دیگرى غنى بوده ‏اند فقیر مى ‏گوید: بار خدایا چرا مرا در اینجا حاضر كرده‏ اند كه در دنیا ولایت و حكومتى نداشتم تا ظلم كنم و یا عدالت كرده باشم.
خداوندا من كه مالى نداشتم تا حق آن را بدهم و یا از دادن حق خوددارى كنم، روزى من در دنیا فقط به اندازه خرجم بود و مى ‏دانى كه براى من چه مقدر كرده بودى و زندگى من چگونه بود، خداوند متعال در این هنگام مى ‏فرماید بنده من راست مى ‏گوید راه او را باز كنید تا داخل بهشت گردد.
اما مرد توانگر براى حساب باقى مى‏ماند و باید همه حساب‏هاى خود را پس دهد، او به اندازه ‏اى عرق مى‏كند كه اگر چهل شتر از عرق او بخورند سیر مى ‏گردند، و بعد از مدتى معطلى و گفتگو به او اجازه مى ‏دهند تا وارد بهشت گردد.[۲]

ثالثا احادیثی در مدح فقر وجود دارد:

خداوند در مناجات خود به موسى علیه السّلام فرمود: اى موسى: هر گاه مشاهده كردى كه فقر به طرف تو مى ‏آید به او خوش آمد بگو كه فقر از شعار بندگان صالح مى‏باشد، و هر گاه دیدى كه مال به طرفت مى ‏آید بدان آن گناهى است كه به آن عقوبت خواهى شد.[۳]

على علیه السّلام فرمودند: فقر براى مؤمنان از گردنبند زیبائى كه بر سینه اسب‏ها مى ‏آویزند زیباتر است.[۴]
پیامبر صلی الله علیه و اله فرموده اند: فقر مایه مباهات من است. و به آن افتخار می کنم.[۵]

همچنین ایشان در دعا می فرمودند: بار الها بحال مسكنت و ندارى زنده‏ام دار، و در حال ندارى مرا بمیران و با كسانى كه دارا نیستند حشرم ده.[۶]

بنابراین حتما فهم ما از حدیث ذکر شده غلط است. و به همین دلیل علماء نیز برای بیان معنایی صحیح درباره حدیث کوشیده اند. از جمله علامه مجلسی فرموده اند: کفر به دلیل احتمال حسادت به اغنیاء یا احتمال عدم رضایت به قضاء و قدر الهی و نظیر آن است. که در فقراء ممکن است.[۷]

البته با جستجوی بیشتر نسخه کامل تری از حدیث وجود دارد که توضیح آن راحت تر است: قَالَ ص لَوْ لَا رَحْمَةُ رَبِّی عَلَى فُقَرَاءِ أُمَّتِی كَادَ الْفَقْرُ یَكُونُ كُفْراً[۸] یعنی اگر رحمت خدا بر فقرا نبود، فقر به کفر منتهی می شد!

و تعبیر "لولا" برای شرطی است که محقق نمی شود. یعنی عدم وجود این رحمت معنا ندارد!

[۱]. إرشاد القلوب إلى الصواب، ج‏۱، ص ۱۵۵.
[۲]. أمالی الصدوق، ص ۳۶۰ ،المجلس السابع و الخمسون.
[۳]. الكافی، ج‏۲، ص۲۶۳.
[۴]. الكافی، ج‏۲، ص۲۶۵.
[۵]. بحار الأنوار، ج‏۶۹، ص۵۵.
[۶]. سنن النبى صلى الله علیه و آله با ترجمه، ج‏۱، ص۷۷.
[۷]. ر.ک بحار الأنوار، ج‏۶۹، ص ۳۲.
[۸]. جامع الأخبار، ۱۰۹ و بحار الأنوار، ج‏۶۹، ص ۴۷.