دلیل پيدايش فرقه‏ هاى مختلف در اسلام چيست؟

در آغاز تذكر دو نكته ضرورى است :

اوّلاً اين علل گاهى در پيدايش يك جريان با يك ديگر تداخل مى ‏كنندو برخى اوقات هر علتى موجب پديد آمدن گروه خاصى گشته و در مواقعى علتى در مؤسس آن جريان نقش چشمگير داشته و علت ديگرى در پيرو و پذيرنده آن مؤثر بوده است.

 ثانيا، دو مسأله شاخص و ريشه‏ اى منشأ بسترسازى براى پديد آمدن فرق گوناگون در اسلام گشته است. يكى در نخستين زمان فوت رسول اكرم(ص) و مربوط به مسأله خلافت و امامت است و ديگرى مرتبط با ماجراى حكميّت در جريان جنگ صفين، (۱) .

اينك علل پيدايش فرقه ها و مذاهب اسلامي

   ۱- ضعف فكرى و فرهنگى: اصولاً محدوديت قواى ادراكى انسان و عدم توانايى او براى حلّ قطعى همه مسائل اعتقادى، از جمله مهم‏ترين علل اختلاف انسان‏هاست، در مواردى كه مسأله به روشنى قابل حلّ نيست هر كس به حدس و گمان مى‏رسد كه ممكن است با حدس وگمان ديگران متفاوت باشد. در اين صورت است كه اختلاف نظرها آشكار مى‏شود. حضرت رسول(ص) در مدت كوتاه رسالتش فرصت بيان همه مطالب را براى مردم نيافت؛ از اين رو، لازم بود از سوى رسول خدا(ص) جانشينى هم چون او كه معصوم باشد كار را به عنوان امامت مسلمانان و تبيين معارف قرآن و سنت نبوى ادامه دهند ولى چنين نشد. يكى از علل پيدايش غلات را در همين امر مى‏توان جست، (۲).

    ۲- تعصبات قبليه‏اى: پس از وفات پيامبر(ص)، مردم به جاى اين كه در مراسم خاك سپارى شركت كنند، هر گروهى مدعى شد كه حق خلافت از آن اوست. بنابر شواهد تاريخى هيچ يك از انصار و مهاجران در تعيين جانشين پيامبر(ص) از قرآن و سنت رسول خدا(ص) يا ازمصلحت امت سخن نگفت، بلكه سخن در اين بود كه جانشينى پيامبر حق گروه انصار است يا مهاجر و چون در ميان انصار دو قبيله اوس و خزرج بود اين دو نيز به رقابت برخاستند و به دليل همين مخالفت مهاجران غالب شدند، (۳).

     ۳- امر مادى: از منابع تاريخى و روايى معلوم مى‏شود گروهى بوده و هستند كه مثلاً با جعل مطالب و اخبار غلوآميز و انتشار آن، توجه عده ‏اى را به خود جلب كرده و از مواهب و فضل و بخشش هاى مادى آنان بهره‏مند شوند؛ مانند مغيرة بن سعيد كه در تمام عمر خود در تلاش بودتا مرام جديدى احداث كرده و گروهى متشكل پديد آورد تا به اهداف مادى و دنيايى خود برسد، (۴).   يا برخى براى آن كه مى‏خواستند در محيط اسلامى راهى براى مباح كردن گناهان و ترك واجبات و فراهم ساختن بساط عيش و عشرت توأم با توجيه شرعى پيدا كنند تا توده‏هاى ناآگاه مسلمان به آن ايمان آورده آن گاه به كمك همين توده ‏هاى ناآگاه تشكيلاتى به وجود آورده و به اهداف خود كه همان بسط اباحه‏گرى بوده دست يابند. برخى از مورخان ملل و نحل يكى از علل پيدايش فرقه غلات را همين امر دانسته‏اند، (۵).

    ۴- هدف سياسى: سياست‏ بازانى كه بيشتر به اهداف غلط خود مى‏انديشند براى نيل به مقصود خود از حربه‏ هاى گوناگونى استفاده مى‏كنند و يكى از اين حربه‏ هاى قوى و كارآمد ايجاد فرق و نحله ‏هاى گوناگون مذهبى است. اينان با به وجود آوردن چنين فرقه‏ هايى يك سلسله مسائل و آموزه‏هاى دور از ذهن و عقل را وارد جريان مخالف خود مى‏كردند تا به آن آسيب وارد كرده و آن را در مقابل چشم ديگران ناميمون جلوه دهند. مانند برخى از اخبار در مورد ائمه(ع) كه به دور از حقيقت و واقعيت است، (۶)  . يا پديدارى فرقه كيسانيه كه پيروان مختار بن ابى عبيده ثقفى تلقى شده‏اند براى تضعيف ديدگاه و حركت مختار از سوى مخالفانش پديدار شد، (۷)  .

    ۵- گسترش حوزه جغرافيايى اسلام با فتوحات مسلمانان، به تدريج پيروان اديان و عقايد ديگر وارد حوزه حكومت اسلامى شدند. گروهى از اين افراد كه مسلمان شده بودند به طرح مسائل و مشكلات خود براى مسلمانان پرداختند و آنان كه بر دين خود باقى مانده بودند در اين مسائل با مسلمانان مجادله مى‏ كردند اين مسأله در اواخر حكومت بنى‏ اميه و اوائل حكومت عباسيان به دليل ترجمه فلسفه يونان شدت بيشترى گرفت و باعث پديدارى برخى از فرقه‏ ها شد. بر اساس گزارش برخي از نويسندگان ، قدريه ديدگاه هاى خود را از تأثيرپذيرى يهوديان ومسيحيان مسلمان شده شامى صورت مى‏ دادند. (۸)

پي نوشت:

1. ۱-في علم الكلام، احمد محمود صبحى، بيروت دار النهضة، چاپ اوّل، ۱۴۰۵ ق، ج ۱، صص ۳۲ ـ ۳۴.
2. ۲-بحارالانوار، محمدباقر مجلسى، بيروت مؤسسة الوفاء، چاپ دوّم، ۱۹۸۳ م، ج ۲۵،ص ۲۸۸، روايت ۴۴.
3. ۳-جانشينى حضرتمحمد(ص)، ويلفردمادولونگ، ترجمه احمد نمايى، جواد قاسمى و... مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، ۱۳۷۷ ش، صص ۴۷ ـ ۶۵ و قيام حسين(ع)، دكتر سيد جعفر شهيدى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، بهمن ۱۳۵۹، صص ۲۶ ـ ۳۶.
4. ۴-ابن ابى الحديد، شرح نهج البلاغة، تحقيق: محمد ابوالفضل ابراهيم بيروت، دار احياء الكتب العربية،چاپ دوّم، ۱۳۸۵ ق، ج ۸، ص ۲۱ و شهرستانى ابوالفتح، الملل و النحل، بيروت، دار المعرفة للطباعة و النشر، چاپ دوّم، بى تا، ص    ۸۳ .
5. ۵- الاشعرى، سعد بن عبدالله ابن خلف، المقالات و الفرق، تصحيح محمدجواد مشكور، تهران، مركزانتشارات علمى و فرهنگى، چاپ دوّم، ۱۳۶۰ ش، صص ۵۱ ـ ۵۲ .
6. ۶-ذهبى، ابى عبدالله محمدبن احمد بن عثمان، ميزان الاعتدال فى نقد الرجال، تحقيق على محمد البجاوى، دار احياء الكتب العربية، چاپ اوّل، ۱۳۸۲ ق، ج ۲، ص ۴۵ .
7. ۷-صفرى فروشانى، نعمت‏ الله، غاليان، مشهد، بنياد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى،چاپ اوّل، ۱۳۷۸ ش، صص ۸۳ ـ ۸۹ .
8. ۸-فرقه‏ هاى اسلامى در سرزمين شام در عصر اموى، دكتر حسين عطوان، ترجمه حميدرضا شيخى، مشهد، بنياد پژوهش هاى اسلامى آستان قدس رضوى، چاپ اوّل، ۱۳۷۱ ش، صص ۳۱ ـ ۳۳ و نيز نگا: تاريخ الجدل، محمد ابو زهرة، قاهره، دار